Хорсун саллаат Валерий Нехчоенов

Ханнык баҕарар үйэҕэ уол оҕо уйана-хатана биллэр кэмнэрэ баар буолаллар. Билигин саха уолаттара дойдуларын туһугар Анал байыаннай дьайыыга сылдьаллар, олохторун биир саамай тургутуулаах кэмин ааһаллар. Таатта улууһун Игидэйиттэн төрүттээх Валерий Нехчоенов Анал байыаннай дьайыыга сылдьан хорсуннук сэриилэһэн дойдутун туһугар олоҕун толук уурбут саллаат. Валерий АБДь-га сылдьан иккитэ өстөөх тыылыгар киирэн Арассыыйа былааҕын ыйаабыт хорсун буойун, төһө да бэйэтэ бааһырдар кыргыһыы хонуутуттан уонча табаарыстарын таһаарбыт дьиҥнээх табаарыс, биир өлүүгэ сылдьар бойобуой доҕотторугар бэриниилээх саллаат буолан икки бойобуой наҕараадалаах хорсун сэрииһит. Бу маннык киинтэн ыраах сытар нэһилиэккэ үөскээбит Валерий Нехчоенов хайдах-туох олоҕу олорон ааспытын туһунан ийэтиттэн О.И.Нехчоенованы кытары сэһэргэстим.

— Олимпиада Ивановна, уолуҥ Валерий Нехчоенов анал байыаннай дьайыыга сылдьан баран соторутааҕыта көмүс уҥуоҕа дойдутугар кистэннэ. Валера оҕо сааһын кэпсээ эрэ.

Мин бэйэм Таатта улууһун Туора Күөлүттэн төрүттээхпин. Бүлүүтээҕи педучилищены бүтэрэн баран дойдубар Тааттаҕа Дэбдиргэ оскуолатыгар анаммытым. Онно оҕолорум аҕалара Валерий оскуолаҕа хачыгаарынан үлэлиирэ. Валера аҕатынаан Валерийдыын сөбүлэһэн 1981 сыллаахха бэс ыйыгар ыал буолбуппут. Уолум Валера биһиги ыалга 1982 сыл кулун тутар 15 күнүгэр кэтэһиилээх бастакы оҕонон төрөөбүтэ. Бииргэ төрөөбүт иккиэлэр. Ыал улахана буолан балтын куруук көрө-истэ сылдьара. Валера оскуолаҕа аан бастаан аһыллыбыт «шестилетка» кылааһыгар киирбитэ. Кыра кылаастарга үчүгэй үөрэнээччи этэ, үөһээ кылаастарга ортотук үөрэммитэ. Ордук оччотооҕуга саҥа үөдүйбүт информатика уруогун сөбүлүүрэ. Өссө кыра кылаастарга үөрэнэр эрдэҕинэ билиитэҕэ күөспүн бэлэмнээн уурарым уонна «бачча чааска маны кутаҕын, баччаҕа маны, бачча чааска хайаан да араараҕын» диэн сурук биэрэн хаалларарым. Онон үлэбиттэн бэлэм күөскэ кэлэрим. Кэлин санаатахха, итиигэ буһуо эҥин диэн куттаммат эбиппин ээ. Ити курдук уолум сыыйа ас астыырга үөрэммитэ. Бисквит, бэйэтин ырысыабынан песочнай бэчиэнньэ астыыра. Валера эт аһы араастаан тумалаан бэрт минньигэстик буһарара. 9-с кылааска үөрэнэ сырыттаҕына кыһын баанньыкпыт умайа сыспыта. Сайын быраатынаан, табаарыһынаан үрдүн көтүрэн бэйэлэрэ саҥаттан туппуттара. Муус-мас үлэтин барытын бэйэтэ дьаһайара, ол туһунан этэ да барыллыбат. Оҕом кыра эрдэҕиттэн дьиэҕэ-уокка олус бүгүрү, куруук көмөлөһөр киһим этэ.

— Туох идэҕэ үөрэммитэй?

— Оскуола кэнниттэн «оператор ЭВМ» идэтигэр үөрэммитэ. 90-нус сылларга Сэбиэскэй Сойуус ыһыллан, чааһынай дьоҥҥо ходуһа сирэ түҥэппиттэрэ. Биһиги эмиэ «Бырдах үрэҕэр» сир ылбыппыт. Онно Валера сайын аайы аҕатын кытта оттууллара. 14 сааһыгар сырыттаҕына кэргэним бу дойдуттан барбыта. Онон эр киһи үлэтэ барыта оҕом санныгар сүктэриллибитэ. Кулаадаҕа аймахтарын кытта сайылыыллара. Онно убайдарын-бырааттарын кытта буккуһан үлэҕэ үөрэммитэ. Валера улахан кылаастарга үөрэнэр кэмигэр Туора Күөлгэ эһэтигэр баран окко көмөлөһөрө. Бэйэтин баҕатынан баттах кырыйа үөрэммитэ. Онтукайын кэлин да бырахпакка, бииргэ үлэлиир дьонун баттахтарын кырыйара. Уолум Ытык Күөлгэ үлэлии сылдьан Дэбдиргэҕэ биир-икки да күн кэллэҕинэ куруук кырыйтарар дьонноох буолааччы.

— Уолуҥ успуорка төһө сыстаҕас этэй?

— Валера кыра эрдэҕиттэн доруобуйата мөлтөх соҕус буолан физкультураттан элбэхтэ босхолоноро. Онон успуорка улаханнык сыстыбатаҕа. Ол да буоллар аармыйаҕа сулууспалаан сержант званиелаах кэлбитэ. Аармыйаҕа сылдьан үгүс сахалар курдук суруксуттаабыта. Уруучуканан бэркэ уруһуйдуур буолан кэлбитэ. Аармыйаттан кэлэн баран Ытык Күөлгэ олохсуйбута. Ыал буолан уоллаах кыыс оҕоломмута. «Уйгу» чааһынай маҕаһыыҥҥа оробуочайынан киирэн миэбэл хомуйара, телевизор тэриэлкэтэ үөдүйбүтүгэр ыҥырыыга сылдьан туруоран ностуруойкалаан биэрэрэ. Онтон ОдьХ- ҕа киирэн 16 сыл хачыгаарынан үлэлээбитэ. Үлэтин сөбүлүүр этэ. Уоппускатын кэмигэр аймахтарыгар оттоһоро. Кэлин иккистээн ыал буолан баран уол оҕоломмута. Сайынын аны тутуу биригээдэтигэр үлэлиир буолбута. Мин дьиэм анныгар саас аайы тыа уута киирэр буолан олус эрэйдэммитим. Олохтоох биригээдэ салайааччытын Габышев Вячеслав Захаровиһы кэпсэтэн, бэрт түргэнник көһөрөн туппуттара. Таарыйа эттэххэ, Вячеслав билигин АБДь сылдьар. Оҕом кэлэн үрдүн, муостатын бэйэт оҥорбута, биригээдэтин дьонун кытта тэрээһэ туппуттара күһүнүгэр дьиэбэр киирбитим.

— Саха киһитэ барыта айылҕаҕа чугас буоллаҕа. Валерий кустуурун сөбүлүүрэ буолуо.

— Оннук. Айылҕаҕа сылдьарын сөбүлүүрэ. Саха киһитэ буоларынан сааскы куска хайаан да барара. Аан бастаан куртуйах өлөрөн «Мантыкам тайахха тэҥнээх булт үһү»,- диэн үөрэн турара бу баар курдук. Сир аһыттан ордук дьэдьэнниирин сөбүлүүрэ. Дэбдиргэҕэ сайын кэллэҕинэ хайаан да дьэдьэн көрөн киирэрэ. Сахалиҥҥа тиийэн баран бу бамбук үүнэн турар, бу итии источник диэн хаартыскаҕа туһэрэн, видеоҕа устан ыытара. Антах АБДь да сылдьан, госпитальтан госпитальга айанныырыгар биһиэхэ суох дьэрэкээн сибэккилэри, отонноох мастары хаартыскаҕа туһэртиирэ.

— Анал байыаннай дьайыыга хайдах барбытай?

— АБДь-га барабын диэбитигэр аймахтара, доҕотторо барыма дии сатаабыттара. Мин эмиэ: «Ол кэриэтэ вахтаҕа барыаххын»,-диэбитим. Онуоха: «Кыһыны быһа толкуйдаатым. Барабын»,- диэбитэ. Дьокуускайтан ахсынньыга Сахалиҥҥа тиийбиттэрэ. Онно үөрэтэн баран тохсунньуга ДНР-га илдьибиттэр. «Штурм-1» диэн штурмовой этэрээккэ киирэн наар инники кирбиигэ сылдьыбыттар. Бастакы кыргыьыыга олунньуга киирбиттэрэ. Онтон ыла тахсан аҕыйах күн сынньана-сынньана кыргыһыы хонуутугар киирэн иһэллэрэ. Сахалар элбэхпит диирэ. Манна баар ийэлэрэ, кэргэттэрэ бассаапка бөлөх арыйаммыт кэлбиттэрин-барбыттарын билсэ олорбуппут. Сибээскэ мээнэ тахсыбаттар этэ. Бойобуой сорудахтан таҕыстаҕына: «Кэллибит. Үчүгэйбин»,-диэн кылгастык суруйара. Байыаннай балаһыанньа буолан маннык кэмчи кэпсэтиинэн бүтэр этибит. Сэрии туһунан миэхэ тугу да кэпсээбэт этэ.

— Төһө да ыараханы көрүстэр эйигин харыстаан эппэт буоллаҕа. Ийэтэ диэн саамай чугас киһитэ буоллаҕыҥ.

— Оннук. Миигин харыстаан онно хайдах сэриилэспитин олох кэпсээбэт этэ. Биирдэ Новомихайловка таһыгар күүстээх кыргыһыыга кулун тутар бутэһигин диэки киирэн баран муус устар 3 күнүгэр тахсыбыттар. Бу кыргыһыы иһин Туора Күөл уола Родимир Максимов- Бурҕаат Арассыыйа Дьоруойун үрдүк аатын ылбыта. Мин уолум аах иккиэ буолан кинилэртэн тэйиччи киирбиттэр. Нэдиэлэ курдугунан бааһыран соҕото5ун тахсыбыт. Ол туһунан уоппускаҕа кэлэ сылдьан: «Атаҕым тостубутун балтараа суукка билбэккэ сылдьыбытым. Кэлбиппэр дьонум соһуйдулар аҕай. Өлбүт дии сылдьыбыттар эбит. Онтон төннөн баран Сипсап диэн позывнойдаах табаарыһым бааһырбытын таһаарбытым диэбитэ. Ити Сипсап атаҕар бааһыран сыппыт. Кэлин атаҕын быспыттара»,- диэн кэпсээбит. Ити туһунан биир убайыгар кэпсээбитин саҥа иһиттим. Ол тахсарыгар атаҕар осколок киирэн өлбүт байыастар быыстарынан сыылла сылдьыбыт. Аны дрон бөҕө кэлэр эбит. Ол аайы өлбүт дэтээри хамсаабакка сыппыт. Бэйэбит дьоммут хас да линияларын ааспыт. Ол тухары өстөөх иһэр диэн утары ытыалаан иһэллэр үһү. Ону «Свои»,-диэн хаһыытаһан син бэйэтин чааһыгар кэлбит.Уолаттара бааһыран инники кирбиигэ хаалбыттарын билэн төттөрү барбыт. Хамандыыра кэнниттэн: «Иирдиҥ дуо, барыма», -диэн хаһыытыы хаалбыт. Ол тиийэн 9 киһини таһаарбыт эбит. Миинэлээх хонууга ыйдаҥаҕа дьон суола көстөр этэ, онон сирдэтиммитим диэн кэпсээбит. Ити кыргыһыыга бастакы күнтэн бииргэ сылдьыбыт уолаттара Сокол, Вован, Пек, Рус геройдуу охтубуттар. Элбэх уол бааһыран араас госпиталларынан тарҕаспыттар. Онно сылдьыбыт саха уолаттара бары хорсуннук сэриилэспиттэр. Ону кинилэр биригээдэлэрэ гвардейскай ааты ылбыта да туоһулуур.

— Олимпиада Ивановна, саха киһитэ олус сэмэйин, төһө баҕарар хорсуннук сэриилэһэрин ити Андрей Григорьев-Тута да хорсун быһыыта дакаастаата. Төһөлөөх саха уолаттара хорсуннук сэриилэһэн дьоруойдуу кыргыһыы толоонугар оҕуннахтара.

— Арассыыйа Дьоруойа буолбут Ньурба уола Андрей Григорьев былаах туруора киирэн баран ити үлүгэргэ түбэһэн нэһиилэ тыыннаах тахсыбытын бары ааҕан билэбит. Мин оҕом Валерий Нехчеонов эмиэ итинник былаах туруора иккитэ киирэ сылдьыбытын эмиэ кэлин истэбин. Онно туох үлүгэргэ түбэспитин, тугу ааспытын, хайдах ити балаһыанньаттан тахсыбытын бэйэтэ эрэ билэн эрдэҕэ.

— Анал байыаннай дьайыыга сылдьан уоппускаҕа кэлэн барбыта дуо?

— Бааһырыытынан сайын уоппускаҕа кэлэн барбыта. Оскуолагын ылбатахтар этэ, кыратык да хаамтаҕына атаҕа иһэн тахсара. Бэйэтэ буоллаҕына ап-аҕылас. Ити быылы-буору, буруону тыынаннар «окуопа ыарыыта» диэн буолаллар эбит. «Наһаа элбэхтэ контузияланаммын истэрим наһаа мөлтөөтө. Мотуор эбэтэр атын тыас баар буоллаҕына киһи саҥатын кыайан истибэт буоллум»,-диэбитэ. Аны туун кыайан утуйбат этэ. «Наһаа чуумпу. Чуумпуга туох эрэ буолар»,- диэн төлөпүөнүн холбонон баран утуйара. Барарын саҕана «Эйэлээх олоххо кыайан үөрэммэтим. Син-биир туох эрэ буолуо диэн куруук кэтэнэ сылдьабын»,- диэбитэ. Куруук истириэскэ хас эмэ ый сылдьыбыттара итинник эттэригэр-хааннарыгар иҥэн хаалар эбит. Кэтээн көрдөххө, уоппускаҕа кэлбит уолаттар үгүстэрэ дэлби арыгылыыллар эбит. Байыаннай олох истириэһин оннук таһааран эрдэхтэрэ буолуо. Психологка бэйэлэрэ барбаттар, ону кэлээттэрин кытта хайдах эрэ үлэлэһэллэрэ буоллар бэрт буолуо эбит.

— Валера табаарыстарыгар сүрдээх бэриниилээх да эбит. Бааһыран баран төннө-төннө табаарыстарын кыргыһыы хонуутуттан таһаарарга күүстээх санаалаах, бэриниилээх, хорсун буолуохха наада. Анараа сылдьыбыт уолаттарын кытары бойобуой табаарыстаһыыга киирдэҕэ.

— Манна баар кэмигэр госпитальга сытар, уоппускаҕа кэлбит, антах да сылдьар уолаттарын кытта күн аайы билсэ, кэпсэтэ сылдьара. Бары биир иллээх ыал оҕолорун курдук этилэр. Уоппускаттан оннук доҕолоннообутунан чааһыгар төннүбүтэ. Тиийиэҕиттэн эмиэ инники кирбиигэ сылдьыбыт. Атырдьах ыйыгар «За отвагу» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Өлбүтүн кэннэ ол сорудахха бииргэ сылдьыбыт уола «Хика» дрон устубут видеотын ыыппыта. Бүтэһигин балаҕан ыйын 11 күнүгэр бойобуой садаанньаҕа барбыта. «26-ка «Б/з (боевое задание) сылдьабыт. Бу бэттэх арыый чугас кэллибит. Сарсын эмиэ киирэбит. Бүтэрбит чугаһаата. Таҕыстахпына биллиэм»,- диэн саҥаран ыыппыта. 28 сарсыарда бииргэ сылдьыбыт уолун статуһугар «Быдан дьылларга быраһаай» диэн суруктаах хаартыскатын көрбүтүм. 27 түүн Константиновка таһыгар Тиша диэн уоллуун блиндажка олордохторуна, «дьэгэ бааба» диэн коптер үнтү буомбалаан иккиэн бараахтаабыттар этэ. Онтон ыла үс ый курдук хаһан таһааралларын, хаһан опознание оҥороллорун, хаһан аҕалалларын кэтэһэн да биэрдим. Хата, барыта этэҥҥэ быһаарыллан ахсынньы 21 күнүгэр дойдутугар Дэбдиргэҕэ кистээбиппит. Мин оҕом дьонтон туох да уратыта суох этэ. Бэйэтин аатын, дойдутун аатын, сахалар ааттарын түһэн биэрбэккэ хорсуннук сэриилэспитэ. Өлбүтүн кэннэ өссө биир «За отвагу» мэтээли туттарбыттара.

— Олимпиада Ивановна, хорсун саллаат уолуҥ Валерий Нехчоенов туһунан истиҥ сэһэниҥ иһин махтал. Этэҥҥэ буол.

Надежда Тюляхова сэһэргэстэ

Рекомендуем

НАПИСАТЬ КОММЕНТАРИЙ ОТМЕНА