Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтэ 52 сыл устата үлэлээбитэ. Итинтэн 34 сылын кэрэ аҥаардар, дьахталлар салайбыттара. Кинилэртэн биирдэстэринэн туундара чулуу кыыһа Евдокия Николаевна Горохова буолар.
Көс дьиэ кэргэҥҥэ
Евдокия Горохова биэс сыл (1980-1985 сс.) РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин депутаттаабыта. РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан үлэлии сылдьыбыта. Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин алта сыл (1979-1985 сс.) устата салайбыта. Алта ыҥырыы тухары депутаттаабыта. Евдокия Николаевна Союз суолталаах персональнай пенсионер этэ.
Кини докумуоннарыгар 1924 сыллаахха Аллайыаха оройуонун Бөрөлөөх нэһилиэгэр төрөөбүтэ диэн сурулла сылдьар. Ол эрээри Евдокия Николаевна итини сыыһа суруйбуттар диэн кэпсиир буолара. Дьиҥэ, сандал саас кулун тутар 14, Сибэтиэй Дьэбдьиэй күнүгэр төрөөбүт эбит. Ол иһин да чугас дьоно Дуунньа диэн ааты биэрдэхтэрэ.
Ытык киһибит 90 сааһын туолар үбүлүөйдээх даататын бэлиэтииргэ бырабыыталыстыба хамыыһыйата тэриллибитин истэн сүрдээҕин үөрбүтэ. Ыарахан ыарыы хам тутан, ити бэлиэ күҥҥэ тиэрдибэтэҕэ хомолтолоох.
Кини тус хоту уустук олоҕун-дьаһаҕын иһиттэн билэрэ-көрөрө. Амарах аҕата Николай Васильевич Үөһээ Дьааҥыттан, ийэтэ Анна Николаевна Усуйаанаттан төрүттээхтэрэ. Уон биир оҕолоох табаһыт-булчут дьиэ кэргэн, биллэн турар, көс олохтоох этилэр. Оттон итинник олох-дьаһах киһини ыстаал курдук хатарар буоллаҕа. Ол иһин да кыталыктаах кырдаллаах хоту дойду кыыһа ити курдук, олох үрдүк дабааннарын дабайдаҕа диэн сэрэйиэххэ эрэ сөп.
Улахан дьону үөрэппитэ
Кырачаан Дуунньа 1936 сыллаахха алын сүһүөх оскуоланы үөрэнэн бүтэрбитэ. Оройуоҥҥа сэттэ кылаастаах оскуола суох буолан, үөрэҕин салҕыыр кыаҕа суоҕа. Ол иһин оччоттон салайар-дьаһайар дьоҕурдаах кыысчаан улахан дьону ааҕарга-суруйарга үөрэппитэ. Нөҥүө сылыгар Чокурдаахха сэттэ кылаастаах оскуола аһыллыбыта. Кини онно үөрэҕин салҕаабыта.
Сэттэ кылаастаах оскуоланы бүтэрбитин кэннэ, Дуунньаны библиотекарынан үлэҕэ анаабыттара. Онно үлэлии-хамсыы сырыттаҕына, партия райкомугар техсэкиритээринэн үлэҕэ ыҥырбыттара.
Оннук үлэлээн эрдэҕинэ, уоттаах сэрии саҕаламмыта. Амарах аҕата күн сириттэн күрэммитэ. Уон сэттэ саастаах эрэ кыысчаан улахан дьону кытта тэбис-тэҥҥэ үлэлээбитэ, ийэтигэр көмөлөспүтэ.
1943 сыллаахха Булуҥ оройуонугар хоту сиргэ учууталлары бэлэмнээн таһаарар педучилище аһыллыбыта. Онно Аллайыаха оройуонуттан Евдокия Горохова путевканы биир бастакынан туппута. 1946 сыллаахха үөрэҕин бүтэрбитэ. Төрөөбүт оройуонугар бастакынан дипломнаах учууталынан буолбута.
Кини: «Учуутал үлэтин наґаа сібүлүүрүм. Ити идэбин — мин дьылҕам дии саныырым», — диэн кэпсээн турардаах.
Сытыы-хотуу кыысчааны оскуолаҕа өр үлэлэппэтэхтэрэ. Хомсомуол райкомун бастакы сэкиритээринэн талбыттара. Инньэ гынан ыра санаа оҥостубут учууталын идэтинэн олох кылгас кэмҥэ үлэлээбитэ.
Киин сиргэ үгүскэ үөрэммитэ
1948 сыллаахха олоххо актыыбынай позициялаах кыыһы Москваҕа киин комсомольскай оскуолаҕа үөрэххэ ыыппыттара. Евдокия киин сиргэ үгүскэ үөрэммитэ, үүммүтэ-сайдыбыта. Итиннэ үөрэнэ сылдьан, ЫБСЛКС ХI съеһин үлэтигэр кыттыыны ылбыта. Комсомольскай оскуоланы бүтэрбитин кэнниттэн, ЫБСЛКС Саха сиринээҕи обкомун сэкиритээринэн талбыттара. Евдокия Горохова итиннэ үлэлии сылдьан, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар уонна промышленнай оройуоннарынан элбэхтик айаннаабыта, үлэни-хамнаһы кытта билсибитэ.
1952 сыллаахха Евдокия Николаевнаны Эдьигээн партиятын райкомун сэкиритээринэн талбыттара. Манна кини олох улахан оскуолатын ааспыта.
1960 сыллаахха Евдокия Горохованы Красноярскайга үрдүкү партийнай оскуолаҕа үөрэттэрэ ыыппыттара. Ити сыл кинини Аллайыаха оройуонугар ССКП бастакы сэкиритээринэн талбыттара.
Дириҥ ытыктабылынан туһанара
Бу дуоһунаска уон сэттэ сыл устата ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Кини үлэлиир сылларыгар оройуоҥҥа киин ситимтэн сылытыллар толору хааччыллыылаах элбэх капитальнай тутуу ыытыллыбыта. Хоту оройуоннартан биир бастакынан убаҕас оттугунан оттуллар хочуолунайдар тутуллубуттара. 60-70 сылларга Аллайыаха оройуона өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥнар кэккэлэригэр киирбитэ.
Оройуон табаһыттара, булчуттара уонна балыксыттара өрөпүүбүлүкэтээҕи социалистическай күрэхтэһиигэ кыайыылаахтарынан буолуталаабыттара. Евдокия Горохова оройуоҥҥа үлэлиир сылларыгар таба ахсаана чыпчаал көрдөрүүнү ситиспитэ. Ол курдук, 25 тыһыынчаҕа тиийбитэ.
Саталлаах салайааччы оройуон олохтоохторун дириҥ ытыктабылларынан туһаныан туһанара. Бу оройуонтан алта төгүллээн Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтигэр депутатынан талыллыбыта.
Муударай киһиттэн
2005 сылтан саҕалаан ытык киһилиин Евдокия Николаевналыын күн сириттэн күрэниэр диэри, уон сылы эрэ кыайбат кэм устата чугастык билсибит, бииргэ алтыспыт дьоллоохпун. Дьиэтигэр ыҥыран элбэхтик сырытыннарбыта. Аллайыаха эмис балыгын миининэн күндүлүүрэ. Атах тэпсэн олорон, политика, экономика боппуруостарын ырытаһарбыт. Мындыр киһиттэн элбэҕи эбиммитим. Олус баай библиотекалааҕа. Онтон кинигэ уларсан ааҕарым. Саха театрыгар хаста да сылдьан, спектакллары көрбүппүт. Төлөпүөнүнэн эмиэ өрүү кэпсэтэрбит. Маннык ытык, сүдү киһи ылынан, чугастык билсибитигэр дьылҕабар махтанабын.
Киниттэн саамай табыллан, үгэннээн үлэлээбит кэмин туґунан ыйыталаһан турардаахпын. Онуоха:
— Ханнык баҕарар көлүөнэ саамай сытайан туран үлэлээн-хамсаан, айан-тутан кэлбит кэмин үчүгэйдик саныыр. Тоҕо диэтэргин, ол бириэмэҕэ ыытыллар үлэҕэ туох баар кыаҕын, өйүн-санаатын биэрэриттэн, уурарыттан буоллаҕа буолуо… Оттон мин билигин ааспыт олохпун эргитэ санаан көрдөхпүнэ, саамай дьоллоох, дьоммор-сэргэбэр туґалаабыт кэмминэн — оройуоҥҥа үлэлээбит сылларбын ааҕабын. Эдэр сааспар үлэни-сырыыны кыайар-хотор этим. Дьоҥҥо-сэргэҕэ көмө-ама буолбут, олохпут уйгутун тупсарарга кыттыспыт сылларбын, табыллан үлэлээбит кэмминэн сыаналыыбын, — диэн хоруйдаабыта.
Муударай киһиттэн: «Ойуур маһа үрдүктээҕин-намыһахтааҕын курдук» хайа баҕарар норуот характернай итэҕэстээх буолар. Бэйэни кириитикэлэнии хайаан да наада дии саныыбын. Биһиэхэ, сахаларга, ити итэҕэспитинэн туох буоларый?» — диэн эмиэ ыйытан көрбүтүм. Кини: «Бэйэ-бэйэни таҥнарсыы, түһэн биэрии баар. Оннооҕор ити туһунан анекдот оҥорон кэпсииллэр. Бэрт былдьаһыыта, киһини сыаналаабат буолуу, куһаҕан эрэ өттүн көрүү бааллар. Итилэр туох да үчүгэйгэ тиэрдибэттэрэ чахчы. Бу итэҕэстэри аахсыбатахха, биһиги норуоппут үчүгэй норуот. Саҥаны түргэнник ылынар, үлэһит, мындыр, духуобунай өттүнэн баай, сайдыылаах», — диэбитэ.
Олоххо дьулууруттан сөҕөрүм
Кини санаата күүһүттэн, олоххо дьүккүөрүттэн, саҥа кэми кытта тэҥҥэ хаамсарыттан сөҕөр эрэ этим. Евдокия Николаевна 82 сааһыгар буолаары буолан оптуобуһунан айаннаан Кытайга бараары сылдьарын туһунан эппитэ. Доруобуйаҥ тулуйуо суоҕа, барыма дии сатаабытым. Ылыммыт санаатын толорбута, ыраах дойдуга этэҥҥэ сылдьан, үөрэн-көтөн, сэргэхсийэн аҕай кэлбитэ. Сонунун ыһа-тоҕо кэпсээбитэ. Кини: «Айанныырбын, барарбын-кэлэрбин наһаа суохтуубун», — диэн өрүү этээччи.
Аллайыахатын, дойдутун дьонун-сэргэтин ис иһиттэн таптыыра, ытыктыыра өтө көстөрө. «Мин дойдум аан дойдуга мамонт кылабыыґатынан биллэр. Сахабыт сирин маанылаах көтөрдөрө, кыталыктар мустар сирдэрэ», — диэн өрө көтөҕүллэн кэпсээччи.
Суруйар идэлээх суруналыыс дьон ытык дьоммутун үйэтитэр — ытык иэспит.
Людмила НОГОВИЦЫНА
ПОДЕЛИТЬСЯ: