Анна Николаевна уонна Алексей Николаевич Федоровтар Сунтаар улууһун Устье нэһилиэгин олохтоохторо. Икки уолаттара АБДь кыттыылаахтара. Улахан уол Дмитрий билигин да АБДь-га сылдьар. Онтон кыра уоллара Николай дойдутун туһугар тыынын толук биэрбит хорсун саллаат. Бүгүн Анна Николаевна кыргыһыы хонуутугар бааһыран баран ыарахан баастарыттан анараа дойдуга аттаммыт уолун Николай туһунан кэпсиир.
– Анна Николаевна, уолаттаргыттан хайалара бастаан Анал Байыаннай дьайыыга барбытай?
– Улахан уолбут Дима 2023 с. күһүнүгэр контракт туһэрсэн АБДь-га Запорожье туһаайыытынан барбыта. Олунньуга эчэйии ылан Санкт Петербурга госпитальга кэлэн эмтэммитэ. Оҕом икки нэдиэлэ курдук сибээскэ тахсыбатаҕар долгуйан аһыыр да аһым ас буолбатаҕа, утуйар да уум көппүтэ. Эчэйии ылбытын истээт, бииргэ төрөөбүт быраатым кэргэнин Люция Владимировнаны доҕор оҥостон айаҥҥа туруммуппут. Санкт Петербург постпредствотыттан Евгений Михайлович Петров телефонун булан көмө көрдөспүппүт. Кини биһиги көрдөһүүбүтүн быһа гыммакка хамаандатын кытта туох да олус үчүгэйдик көрсүбүттэрэ, сүбэлээбиттэрэ-амалаабыттара, олорор сирбитин булларбыттара. Волонтерунан Бүлүү куоратыттан төрүттээх Ирина Иннокентьевна Данилованы сыһыарбыттара. Онон кинилэргэ махталбыт муҥура суох. Оҕобун көрсөн арыый да уоскуйа быһыытыйбытым. Ирина Иннокентьевна билигин да уолбун кытта билсэ, сибээстэһэ сылдьара киһини үөрдэр. Уопсайынан, Санкт Петербург госпиталыгар сыппыт Саха сирин уолаттара волонтердары ийэ, эдьиий оҥостоннор билсэ тураллара олус үчугэй. Оҕом эмтэнэн ама буолбута уонна уоппускаҕа дьиэтигэр кэлэ сылдьыбыта. Кини «Хорсунун иһин» II степеннээх мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Билигин АБДь сылдьар.
– Онтон кыра уолуҥ Коля хаһан барбытай?
– Убайа кэлэ сырыттаҕына, аны кыра уолум АБДь-га барабын диэн миэхэ этэ сылдьыбытын, саба саҥаран кэбиспитим. Онтон сайынын эмиэ иккистээн хайаан да барыахпын наада диэбитэ. Мин ону ыыппаппын, убайыҥ эрэйдэнэрин көрбөккүн дуо диэбитим. Ол күһүн дьүөгэлэрбин кытта Байкалы көрө аттаммыппыт. Онно астына күүлэйдээн, атырдьах ыйын 24 күнүгэр дьиэбэр кэлбитим. Ол күн Колям эрийэ сылдьыбыта. Онно улаханнык токкоолоһон ыйыппатахпыттан күн бүгүнүгэр диэри кэмсинэбин. Кэлин билбитим: мин Байкалга сылдьар кэммэр кини Бурятияҕа баар эбит. Онно эппитэ буоллар, төһө да тылбын истибэтэҕиттэн кыыһырдарбын, оҕом барахсаҥҥа булгу тиийэн алҕыам этэ. Уолум мин күүлэйдии барыахтаах кэмим иннинэ контракт баттаһан барбыт эбит. Миигин харыстаан эппэтэх. Ити төлөпүөннүүр күнүгэр номнуо сэрии толоонугар эбит. Оттон миэхэ үлэлии сылдьабын диэбитэ. Ол кэннэ олох сүтэн хаалта, төлөпүөннүүбүт да ылбат. Ыксаан бардыбыт. Балаҕан ыйын 5 күнүгэр олох билбэт нүөмэрбиттэн эрийдилэр. Улахан уолум АБДь-га барыаҕыттан төлөпүөннээтилэр да ылабын. Арай ким эрэ этэр: «Эн уолуҥ Федоров Коля манна Ростовка эчэйэн госпитальга киирдэ». Мин итэҕэйбэккэ: «Бэйэтигэр биэр, саҥатын истиэхпин баҕарабын», — диэтим. Арай оҕом саҥарар, сүрэҕим «бар» гына түстэ. БМП-га умайдыбыт, төлөпүөнүм умайда, докумуоннарым эмиэ диэтэ. Оҕом волонтеру көрдөһөн эрийтэрбит эбит. Горнайтан сылдьар Сахаайа диэн психолог. Бааһырыым удамыр диэн уоскуппута. Олус ыксаан саҥарбыта, элбэҕи эппитэ. Төрдүһүн киирбит атаакабар бу эчэйдим диэбитэ. Бастакы атаакаҕа 6 буолан киирбиттэригэр 2 киһи буолан кыл мүччү тахсыбыттар. Биирэ күүскэ бааһырбыт, ону 2 км курдук сири сыыллан, соһон таһаарбыт. Онтон иккис-үһүс штурмҥа эмиэ соҕотоҕун ордон испит эбит. Төрдүһүгэр, өстөөх снаряда оруобуна оҕом олорбут сиригэр кэлэн түспүт. Ону кэлин госпитальга ол байыаннай массыына иһигэр бииргэ эчэйии ылбыт уолаттарыттан истибитим. Снаряд кэлэн түспүтүгэр уолум улахан уҥуохтаах буолан табаарыстарын хаххалаабыт эбит. Аан маҥнайгынан массыынаттан ыстанан тахсыбыт, уолуйан хаалбыт доҕотторун умайа турар БМП-тан таһаартаабыт үһү. Уонна бары бэйэ-бэйэлэрин өйөнсөн, 4 км тэйиччи турар эвакуациялыыр сиргэ барбыттар. Оҕом этин 66% уокка сиэппит, ол иһигэр 49% дириҥ уокка сиэтии эбит. Үлүгэрдээх эчэйиини ылан баран улаханнык эмсэҕэлээбэтэх курдук тиийэн доҕотторун сөхтөрбүт. Олус тулуурдаах этэ диэбиттэрэ. «Оҕолор бааллар эбит киһиэхэ саамай күндү, оҕолорбун олус да күүскэ таптыыбын, сиэннэргитин мэлдьи көрө-истэ сылдьаарыҥ. Бырастыы гын маама, эһиэхэ эппэккэ барбыппар», — диэбитэ. Аны санаатахха, кэриэс тылын эппит эбит. Онтон: «Маама кэлэ сатаама, биһигини атын сиргэ ыыталлар, ханна тиийэрбин онтон этиэм», — диэхтээбитэ.
– Уолуҥ бииргэ сэриилэспит табаарыстара сулууспатын хайдах, туох кэпсииллэрий?
– Уолбун командирдара аһара хайгыылларын, снайпер, разведчик гынаары былдьаһалларын, кэлин Донецкай туһаайыытынан бииргэ сылдьыбыт уолаттарыттан истибитим. Оҕом дьиҥнээх патриот, эрэллээх табаарыс, кыанар байыас, бэргэн ытааччы, амарах санаалаах доҕор диэн эппиттэриттэн киэн тутта саныыбыт. Волонтер Сахаайа телефон булан биэрбитэ, биһиги симка атыыласпыппыт. Ол кэннэ биирдиитэ миигин, убайын, эдьиийин кытта кэпсэппитэ уонна суох. Аны санаатахха, ыарыыланан телефоннаһар да кыаҕа суох буолбут эбит. Хаста да эрийэ сатаабытым, ылбатаҕа. Онтон балаҕан ыйын 9 күнүгэр эрийдэ. Телефоммун ылаллар диэтэ. Аадырыһын ыйыта сатаатым, арааран кэбистэ. Биһиги билиэт ылан баран Питер бастайааннай бэрэсэтэбиитэлистибэтин кытары сибээстэспиппит.
— Анна Николаевна, киһи хайдах улаатара кыра эрдэҕиттэн биллэр дииллэр. Коляҥ оҕо сылдьан хайдах этэй?
– Коля оҕо сылдьан олус эйэҕэс, сытыы-хотуу бэйэтин кыанар оҕо этэ. Мэлдьи биир сиргэ таба олорбокко ыстаҥалаан, сүүрэн-көтөн, онно-манна үөһэ ыйаастан тахсара. Бииргэ төрөөбүттэр биир кэмҥэ 8 уолу уонна биир кыыһы тэҥҥэ төрөппүппүт. Олортон Коля сүүрүүгэ, мас тардыһыытыгар мэлдьи инники буолара. Дьэ онно хоттоҕуна үөрүүтүттэн «Кыайбыт уол үҥкүүтүн» үҥкүүлүүрүн көрө-көрө бары үөрэрбит. Онтон ыла күн бүгүҥҥэ диэри ким эмит тугу эмит ситистэҕинэ: «Кыайбыт уол үҥкүүтүн үҥкүүлээ», — диибит. Биирдэ дьыссаакка сылдьан саҥа дьылга дрессировщик маскараат буолбута. Онно оонньоон тиигирдэри ыстаҥалыахтааҕа уонна онон бүтүөхтээҕэ. Ону оҕобут уобараһыгар киирэн хаалан группатын оҕолорун барытын ыҥыртыы-ыҥыртыы: «Але-опп», — дии-дии киллэртээ да киллэртээ буолан тэрээһини ыһа сыспыта. Иитээччилэрэ тохтото сатаабыттара да, киһибит ончу истибэт, оттон төрөппүттэр үөрүү бөҕө. Билигин да бары саныы-ахта сылдьаллар. Коля дьону түмэр хаачыстыбата оҕо эрдэҕиттэн биллэр этэ. Оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар успуорду олус сөбүлээн, араас спортивнай секцияларга дьарыктанара. Кыра кылааска сылдьан сүүрүүгэ күрэхтэһэн мэлдьи 1 миэстэни ылара. Кэлин улаатан да баран успуордун бырахпатаҕа, мэлдьи бириистээх миэстэҕэ тиксэрэ. Оскуолатыгар «Киэн туттабыт» диэн стендэҕэ «Бастыҥ спортсмен» буолан мэлдьи хаартыската тахсара. Салайар, түмэр, харайар, бэрийэр хаачыстыбалаах буолан, олус элбэх доҕоттордооҕо.
– Анна Николаевна, итинник дойдутугар, доҕотторугар бэриниилээх оҕолору иитиигэ туох ньымалаах дьиэ кэргэн буолаҕыт?
– Мин интернакка баспытааталбын, кэргэним маҕаһыыҥҥа оробуочай-хачыгаар. Биһиги дьиэ кэргэн үлэни өрө тутан оҕолорбутун ииппиппит. Ханнык да үлэттэн толлубакка тыа оҕолорун быһыытынан барыга-бары сыстаҕастар. Өссө девизтээхпит: «Үлэлээ да киһилии үлэлээ, эбэтэр олох үлэлээмэ», — диэн. Ону таһынан «аҕыйахтык хамсанан элбэҕи ситис» диэн үөрэтэрбит. Аймахтарыгар элбэх дьиэ тутуутугар сылдьыспыта, онно Коляны кыайыгас, түргэн диэн сөбүлүүллэрэ уонна биир кэм тэбэнэн-сахсынан тахсар диэн күлэллэрэ. Олорор дьиэбит өрөмүөнэ, араас тутууларбыт барыта Колята суох буолбаттара. Аҕатын батан уурбут-туппут курдук лоп-бааччы туттунуулааҕа, кыайыгас-хотугас, түргэн-тарҕан этэ. Оскуоланы бүтэрээт, куоракка үөрэххэ киирбитэ уонна устунан үөрэммит сиригэр үлэлии хаалбыта. Уоппуска ылла да, дьиэтигэр Устьеҕа кэлэн аҕатыгар көмөлөһөрө. Кустуурун, балыктыырын, айылҕаҕа сылдьарын туохтааҕар да сөбүлүүрэ. Мэлдьи илии тутуурдаах, өттүк харалаах мичилийэн киирэн кэлэрэ харахпар бу баар. Сайынын улахан таайыгар окко көмөлөһөрө. Идэтинэн асчыт буолан, айылҕаҕа таҕыстахха, Коля минньигэс аһын биһиги халыҥ аймах бары да астына сиэн, киниэхэ махтанар, хайгыыр этибит.
– Икки уолуҥ баааһырбыттарыгар Санкт Петербурга волонтердар көмөлөстүлэр диэбитиҥ. Ол туһунан сиһилии кэпсээ эрэ.
– Питер волонтердара туох да сүҥкэн наадалаах үлэни ис санааларын, дууһаларын ууран туран үлэлииллэрин илэ харахпынан көрбүтүм. Салайааччылара Варвара Дмитриевна Илларионова диэн Чурапчыттан төрүттээх. Бары үлэлээх, дьиэлээх-уоттаах дьон. 2022 сылтан волонтердар быһыытынан тохтообокко үлэлии сылдьалларыттан сөҕөбүт, саха буолалларыттан киэн туттабыт, хайгыыбыт. Ордук чорботон Таисия Егоровна Тарасованы, Антонина Витальевна Кондакованы бэлиэтиэхпин баҕарабын. Кинилэр эдэр саастарыгар үөрэнэ кэлэн баран устунан үлэлии, олохсуйа хаалбыттара номнуо 40-ча сыл буолбут. Волонтердар бары да сахалыы үгэстэрин тутуһа сылдьаллара олус хайҕаллаах. Таисия Егоровна Бүлүүттэн төрүттээх. Дьыаланы-куолуну лоп-бааччы быһаарсар, күүстээх интуициялаах, олус аһыныгас, барытын бэйэтин нөҥүө аһарар амарах санаалаах киһи. Оҕобут Коля балаҕан ыйын 9 күнүттэн комаҕа сыппыта. Санааҕа-онооҕо баттатан сылдьарбыт иһин, ууну көрөн киһи уоскуйар диэн, Нева өрүс биэрэгэр, фонтаҥҥа элбэхтик сылдьыҥ диэн сүбэлээбитэ олус туһалаабыта. Саамай махтанарбыт, уолбут өлбүтүн кэннэ олус наадалаах докумуона сүппүтүгэр тэҥҥэ сүүрбүтэ. Биһиги айманан хаалан иннибитин-кэннибитин да билбэт буолбут дьону, батыһыннара сылдьан көрдөспүтэ. Ол сылдьан уолгутун кытта бырастыылаһыҥ диэн судебнай медицинаттан көҥүл ылбыта. Инньэ гынан оҕобутун үһүс күнүгэр морга тиийэн сыллаан, имэрийэн бырастыыласпыппыт. Антонина Витальевна Сунтаар Күндэйэтиттэн төрүттээх. Кини ис-иһиттэн сандаара, күн курдук сыдьаайа сылдьар, киһи кинини көрдөҕүнэ уоскуйар дьикти киһитэ. Кэлбиппитин истээт, сахалыы алаадьылыы охсон, сири аһатыахпыт, Айыылартан көрдөһүөхпүт диэн кэлбитэ биһигини уйадыппыта. Кинини көрүстэхпитинэ санаа-оноо сүгэһэрин илгэн кэбиспит курдук чэпчии быһыытыйарбыт.
– Волонтердар байыастарга, кинилэр дьонноругар психологическай көмөнү хайдах оҥороллоруй?
– Оҕобут Коля балаҕан ыйын 9 күнүттэн алтынньы 19 күнүгэр быстыар диэр комаҕа сыппыта. Кэпсэтэн уоскутар, эмтээн көмөлөһөр кыаҕыҥ суоҕа, күн-түүн мөлтөөн иһэрин көрөр ыарахан этэ. Уйулҕабыт чарааһаан, дууһабыт ытыы сылдьар буолбут кэмигэр постпред Евгений Михайлович Саха сириттэн психологтар кэлбиттэрин эпппитэ. Евгений Михайлович эдэр киһи диэтэххэ сатабыллаах салайааччы, эппит тылыгар турар, эппиэтинэстээх, амарах сүрэхтээх киһи. Якутскайтан психиатр Алтаана, клиническай психолог Юлия диэн эдэр кыргыттар кэлэн госпиталларынан байыастары көрсөн, байыастар дьоннорун кытта кэпсэтэн улахан үлэни ыыппыттара. Биһиги Юлияҕа үс төгүл сылдьыбыппыт улахан көмө буолбута. Санаабыт уларыйбыта. Кэлин Сахабыт сиригэр кэлбиппит кэннэ Юлияҕа эмиэ иккитэ бара сылдьыбыппыт улаханнык туһалаата. Онон Питер волонтердарыгар махталбыт улахан. Оҕобут балтараа ый курдук олоххо туруулаһа сатаахтаабыта да, ылбыт эчэйиитэ ыарахана бэрдиттэн алтынньы 19 кунугэр күн сириттэн барбыта. Мэлдьи 31 саастаах оҕобут бу олоххо сиппэтэҕин оҕолоро ситэриэхтэрэ диэн эрэнэбит. Ийэлээх аҕата тулуктаһа сылдьабыт, иккиэ буолан бэйэ-бэйэбитин өйөнсөбүт, оҕолорбут, сиэннэрбит да бааллар, аймахтарбыт да элбэхтэр. Ол да буоллар дьэ ыарахан…
-Махтал, истиҥ кэпсээниҥ иһин. Этэҥҥэ буол.
Надежда Ильина сэһэргэстэ
ПОДЕЛИТЬСЯ: