Кэмнээх-кэрдиилээх
Тохсунньу томороон тымныыта арыый уҕарыйан, куорат оптуобуска тохтобулугар дьон бөҕө тоҕуоруспут. Биир торуоскалаах кырдьаҕас оҕонньору кытары сиэн кыыһа айаннаары тураллар. Кыыс сотору-сотору төлөпүөнүн хаһар уонна эһэтигэр тэһийбэтэхтии: «Эһээ, бу оптуобус туох ааттаах кэлбэтий?», — дии-дии кыҥкыйданар. Онуоха эһэтэ ыраах холкутук: «Ол эн ыксыыргыттан туох да уларыйбат ээ, тоойуом. Ыксаа да ыксаама, туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх. Оптуобус да кэлэр кэмигэр кэлиэ буоллаҕа дии, тоойуом. Хата үтүлүккүн кэт, илииҥ тоҥуо», — диэн хоруйдаата. Кырдьык даҕаны, бу орто дойдуга туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх. Туохха да ыксаан туһа суох. Онон ньиэрбэҕин бараан мээнэ ыксаабакка, холкутук сылдьыахха наада диэн сөпкө да этэллэр буоллаҕа.
Син ботуччу
Дьокуускайга олорор биэнсийэлээх дьүөгэм кэпсиир: «Мин подъеһым иһигэр саамай баай эмээхсин үһүбүн. Биэнсийэлээҕим уонна үлэлиирим иһин ыалларым инньэ дииллэр», — диэтэ. Ону истэ олорбут биир дьүөгэбит: «Билиҥҥи үйэҕэ оннук буолбакка. Биһиги бары хамнастан хамнаска, биэнсийэттэн биэнсийэҕэ дылы олорор дьон уопсастыба иерархиятыгар саамай түгэххэ да буолбатарбыт, син-биир аллараа кэккэҕэ баарбыт. Биһигиттэн үөһээ араас атыынан-эргиэнинэн дьарыктанар дьон тураллар. Кинилэртэн үөһэ орто баайыылаах урбаанньыттар, чунуобунньуктар, кинилэртэн үөһэ тойоттор, дьокутааттар, онтон үөһэ ааттарын билбэт буолуохтарыгар диэри тиэрэ байбыт баайдар, араас олигархтар онтон үөһэ өссө атыттар бааллар буоллаҕа. Ити араас эйгэ дьонноро кими да бэйэлэрин истэригэр мээнэ чугаһаппаттар, киллэрбэттэр, кытаанахтык ону тутуһаллар. Онон биһиги төһө да уопсастыба алын сүһүөҕэр сырыттарбыт, бэйэбит эйгэбитигэр син ботуччу харчылаах дьон буоллахпыт», — диэн күллэрдэ.
Масаха Мэхээс — аныгы пассионарий саха?
Олоххо сайдыыны, инники барыыны пассионарийдар оҥороллор дииллэр. Учуонайдар пассионарийдар диэн олох дьиҥнээх эниэргийэтэ кинилэргэ араас хайысхаларынан туолан оргуйар уонна таһынан баран туһалаах, хамсатар санааларын олоххо киллэрэргэ туруулаһарга угуйар дьон диэн суруйаллар. Түүр омук туһунан суруйбут үлэлэрдээх улуу учуонай Лев Николаевич Гумилев итинник пассионарийдарынан биирдиилээн киһи эрэ буолбакка, бүтүн омук дьоно буолуохтарын сөп диэн дакаастаабыта. Билигин информационнай технологиялар сайданнар сахалар социальнай ситимнэргэ балысханнык киирдибит. Эдэриттэн эмэниттэн тутулуга суох сарсыардаттан харахпытын хайа тардаат ситимнэргэ киирэбит, үчүгэй да куһаҕан да сонуннар бары чаҕылҕанныы түргэнник тарҕаналларын ааҕабыт. Ол да иһин кэлин саха омук сайдыытын тиэмэтигэр Майа уола, блогер Масаха Мэхээс омукпут сайдыытын туһунан биэриилэрин тэһиппэккэ көрөр этибит. Билигин лоп- бааччы тыллаах-өстөөх эдэр киһи аны саха ыччатын угуйан хотон көрөн эрэрин бары сэҥээрэн кини бородууксуйатын атыылаһар буоллубут. Араас бороһуок үүттэри испэккэ, бэйэ аһын- үөлүн аһыахтаахпытын туһунан сүбэлиир – амалыыр эдэр ыал аҕата хоннохтоохтук үлэлээн эрэриттэн үөрэбит, киэн туттабыт. Масаха бэйэтэ эрэ бу эйгэҕэ үлэлээбэккэ эдэр дьону угуйара сүрдээх үтүө дьыала буолан ыччаттар киниэхэ тардыһаллара – үтүө көстүү. Саха норуотун төрүт дьарыгын тарҕатыыга үлэлэһэр Масаха Мэхээс пассионарий буолан үгүс үтүө уларыйыылары омук сайдыытыгар оҥороро буоллар диэн баҕалаахпын.
Саха ынаҕа – Эмиэрикэҕэ
2016 сыллаахха Аляскаҕа баар Алексей Чириков аатынан арыыга саха ынаҕын генын илдьэ сылдьар алеутскай сүөһү баара биллибитэ. Ол туһунан Эмиэрикэ учуонайа Майкл Макнейл бигэргэппитин туһунан аахпыппыт. Ол иннинэ 2014 сыллаахха Уильям Шлегель диэн учуонай Чирикоф диэн сүөһүнү саха сүөһүтүн кытары ДНК-тын тэҥнээн баран, бары бэрэбиэркэлэммит атын сүөһүлэртэн саамай чугастара диэн быһаарыы баар диэн суруйбут. Чирикоф диэн сүөһү тымныыны тулуйарын, аҥаардас оту эрэ сиэн тыыннаах хаалар кыахтааҕын иһин кини төрдө саха ынаҕа диэн быһаарбыттар. Эмиэрикэҕэ бу Чирикоф боруода сүөһүтэ экологичнай ыраас эттээҕин иһин grassfed диэн үрдүк таһымнаах боруодалар ахсааннарыгар киирбит. Кинини анаан элбэтии иһин Эмиэрикэҕэ үлэ бара турар дииллэр. Ол курдук бу ынаҕы сыаналаан, үрдүктүк тутан 2014 сыллаахха бэрэсидьиэн Барак Обама төрдө саха ынаҕа Чирикоф боруоданы Америка Холбоһуктаах Штаттарын национальнай киэн туттуута диэн биллэрбит. Онтон биһиги бэйэбит төрүт ынахпытын хаһан сыаналыырбыт буолла? Билигин Саха сиригэр саха сүөһүтүн ахсаана 3000 тиийбит дииллэр.
Мөккүһүүттэн кырдьык үөскүүр дуо?
Орто дойду олоҕор икки атах хантан кэлбитэ баччааҥҥа диэри быһаарылла илик дииллэр. Урут учуонай Чарльз Дарвин үөрэҕинэн эбисийээнэттэн киһиэхэ кубулуйбуппут диэн этэ. Ол гынан баран үгүс учуонайдар ону саарбахтыыллар. Учуонай да буолбакка туран көннөрү киһи санаан көрдөҕүнэ, билигин сир үрдүгэр баар үгүс эбисийээнэлэр киһи буолбуттара көстүбэт, ону мин көрбүтүм диир киһи баара биллибэт. Ону ааһан, хас эмэ тыһыынчанан сылларга дьапталла сытар киһи-аймах үөскүөҕүттэн баар сурукка-бичиккэ ол түбэлтэ бэлиэтэниэн сөп эбитэ ини. Онон билигин араас суруйууларга икки атаҕы атын сиртэн аҕалан олохсуппуттар диэн санаа күүскэ үлэлиир. Оннук биир гипотезаны дуоктар Эллис Сильвер уонна Нобелевскай бириэмийэ лауреата Фрэнсис Крик этэллэр эбит. Кинилэр икки атах эволюция сайдыытынан буолбакка, сиргэ хантан эрэ 30 тыһыынча сыл анараа өттүгэр аҕалыллыбыттара дииллэр эбит. Дьэ ити курдук билигин киһи-аймах үөскээһинэ, сайдыыта улахан мөккүөр тутулугар киирдэ. Наһаа үйэлэр түгэхтэригэр түһэн ырааппакка эттэххэ, сахалар эмиэ хоту дойдуга төрүкүттэн баар этибит дуу, кэлии омукпут дуу диэн эмиэ ааттаах улаханнык мөккүһэбит. Билигин урукку курдук кэлии омук диэтэхтэринэ, «хантан эрэ 300-тэн тахса сыл анараа өттүгэр кэлбэтэхпит, манна олохтоох омук этибит» диэн өйү-санааны батыһааччылар элбээтилэр. Онно аан дойдуга буола турар саҥа арыйыылары билэр-көрөр дьон социальнай ситимнэргэ кэпсэтиилэрэ, мөккүһүүлэрэ, ону таһынан күн ахсын саҥаттан-саҥа кинигэлэр тахса тураллара олук буолан эрдэҕэ. Биир бэйэм уон киһи уон аҥы туойдахтарына «мөккүһүүттэн кырдьык үөскүүр» диэни саарбахтыах санаам кэлэр. Эбэтэр үөскүүрэ дуу?
Н. Аргунова-Логло
ПОДЕЛИТЬСЯ: