Оҕо сылдьаммын «Хапсыһыы», «Көтүү», «Сайсары күөлгэ түбэлтэ» кинигэлэри утаппыттыы биир тыынынан ааҕыталаабытым. Геройдара аттыбытыгар бу хаамса сылдьар дьоҥҥо олоҕурбут буоланнар, киһиэхэ ордук чугастара, кинигэлэр ааҕарга ордук умсулҕаннаахтара.
Дьон, олох уратыларын, иирбэтин-таарбатын иҥэн-тоҥон ордук айар үлэһит көрөр-билэр, сыаналыыр уонна сурукка тиһэн дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдэр. Мин саныахпар, норуодунай суруйааччы Егор Петрович Неймохов ити кинигэлэрэ — геройдарын олохторун-дьаһахтарын үгүс сыллаах кэтээһинин, кинилэри кытта алтыһыытын түмүгэ.
Олус ылларан, интэриэһиргээн аахпыт кинигэлэрим ааптардарын кытта утары көрсөн олорон, ирэ-хоро кэпсэтиим, тус бэйэбэр олус долгутуулаах этэ. Кини олоҕун биир ыарахан, уустук түгэнигэр биир хаартыска көмө, тирэх буолбутун туһунан олус хараастан туран кэпсээбитэ, төбөбөр күн бүгүнүгэр диэри баар.
Сэмэй уолчаан
Егор Петровичтыын сэһэргэһиибитин ойор-тэбэр оҕо сааһыттан саҕалаабыппыт.
— Мин 1950 сыллаахха кулун тутар 30 күнүгэр Томпо оройуонун Мэҥэ-Алдан нэһилиэгэр күн сирин көрбүтүм. Дьоллоох оҕо сааһым Мэҥэ-Алдан уонна Кириэс-Халдьаайыга ааспыттара.
Кыра эрдэхпитинэ аҕабыт кинигэни мэлдьи дорҕонноохтук ааҕара. Биһиги дьиэ-кэргэн кинини төгүрүйэн олорон, олус интэриэһиргээн истэрбит. Онон оскуолаҕа үөрэнэ киирэ иликпиттэн Амма Аччыгыйын «Сааскы кэмин» Эрилик Эристиин сэһэннэрин, кэпсээннэрин кытта билсибитим.
Биһиги оскуолабытыгар өрөспүүбүлүкэ араадьыйатыгар диктордаабыт, хапсаҕайдьыт Гаврил Гаврильевич Андросов диэн учуутал саха тылыгар уонна литературатыгар үөрэтэ кэлбитэ. Кини кэлиэҕиттэн мин саха литературатыгар интэриэһим улааппыта. Суруналыыс Афанасий Иосифович Корнилов диэн күтүөттээҕим. Кини Хандыгаттан мэлдьи биһиэхэ саҥа тахсыбыт кинигэлэри кэһиитин аҕалара. Онно олус да үөрэрбит. Оҕо сылдьан мэнигэ-тэнигэ суох сэмэй уолчаан этим. Пионерскай дружина сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн талыллан үлэлээбитим. Кириэс-Халдьаайы орто оскуолатын аҕыйах түөртээх, үксэ «туйгун» сыаналарынан бүтэрбитим.
Киниттэн «Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан суруйарга, айар үлэҕэ холонор этиҥ дуо?» ыйыталаспытым.
— Үөрэнэ сылдьан олох суруйбат этим. Арай биирдэ «Бэлэм буолга» анкета тахсыбытыгар хоруйдааммын ыыппытым да бэчээттээбэтэхтэрэ.
Наукаҕа суола сабыллыбыта
Оскуола кэнниттэн Егор Петрович Саха Судаарыстыбаннай университетыгар саха тылын салаатыгар үөрэнэ киирбитэ. Кини бэйэтэ кэпсииринэн, устудьуоннуу да сылдьан, суруйааччы буолар баҕата суох, наукаҕа барар баҕалаах эбит.
Егор Петровиһы үөрэҕин бүтэрбитин кэнниттэн Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Павловскайыгар учууталынан анаабыттар. Ол сырыттаҕына, обкомҥа пропаганда уонна агитация отделын сэбиэдиссэйэ Иван Александрович Аргунов кинини ыҥыттаран ылбыт. Кини: «Преподавтеллэрин эйигин хайҕыыллар, куоракка үлэлии хаал», — диэбит. Онон обллит диэн тэрилтэҕэ үлэһит буолан хаалбыт.
— Хара маҥнайгыттан үлэбин сөбүлээбэтим. Хаһыакка, кинигэҕэ «өлгөм баайдаах алмаас үөскээбит сирэ» эбэтэр «самолеттар эскадрилиялара» эҥин диэн курдук «алҕастар» тахсалларын тутуохтаахпын. Бу тэрилтэбэр нэһиилэ биир сыл тэһийэн-тулуйан үлэлээтим. Хата табаарыһым Василий Осипович Васильев «Эдэр коммунист» хаһыакка ыҥыран, корреспонденынан үлэлээбитим. Ити үлэбин сөбүлээбитим.
Үлэлии, сүүрэ-көтө сырыттахпына, Иван Александрович Аргуновум тыл, литература уонна история институтугар социология лабораториятыгар үлэҕэ ыҥырбыта. Манна Ульяна Винокуровалыын, Раиса Кузьминалыын бииргэ үлэлээбитим. Өссө Новосибирскайга философия салаатыгар аспирантураҕа биир анал миэстэ кэлбитэ, онно үөрэнэ бар диэн буолбута. Хомойуох иһин, үөрэнэ барбатаҕым, наука чыпчаалларын диэки чарапчыламмат да буолбутум. Борис Попов «Олох поэзиятын туһунан» диэн омугумсуйууга буруйданар кинигэтигэр В.О. Васильевтыын рецензия суруйаммын уонна облитка үлэлии олорон Дмитрий Дыдаев сэбиэскэй былааһы, социалистическай тутулу үөҕэр «Хара быраат хара убайыгар суруйбут суруга» диэн хоһоонноох хомуурунньугун бэчээккэ көҥүллээбит диэн үҥсүбүттэр этэ. Буржуазнай националист аатыраммын филиал Президиумугар үҥсүүгэ түбэспитим. Иван Александровиһы сөбүлээбэт дьон элбэхтэрэ. Аны санаатахха, кини кадра диэн сойуолаһыыга түбэспит эбиппин. Онон аспирантураҕа барар быраабым быһыллыбыта, наукаҕа суолум сабыллыбыта, — диэн кэпсээбитэ Егор Петрович.
Улахан суруйааччылары кытта
Ол кэнниттэн кини «Эдэр коммунист» хаһыатыгар төннөн кэлэн үлэлии сырыттаҕына, «Хотугу сулус» сурунаалга үлэҕэ ыҥырбыттара. Онно суруйааччылар Софрон Даниловы, Николай Габышевы, Иван Федосеевы, Василий Яковлевы, Даланы, Александр Егоровы, Семен Руфовы, Алексей Бэриягы, Семен Никифоровы кытта бииргэ үлэлээбитэ.
— Билигин кэлэн санаатахпына, улахан суруйааччылары кытта бииргэ алтыспыппын. Кинилэртэн элбэххэ үөрэммитим, уһуйуллубутум. Ааттарын эрэ истэн билэр суруйааччыларым Иван Арбита, Дмитрий Таас тустарынан элбэҕи билбитим. Манна үлэлии сылдьан партияҕа киирбитим. Юрий Николаевич Прокопьев обкомҥа үлэҕэ ыҥырбыта. Култуура салаатыгар үлэлээбитим. Ити кэнниттэн 1990 сыллаахха «Аргыс» уус-уран сурунаалга кылаабынай эрэдээктэринэн үлэлээбитим. Саҥа сүүрээннэри киллэрэ сатаабыппыт. Эдэр ааптардары түмпүппүт. «Письмо якутской интеллигенции» Кулаковскай суругун аан бастаан биһиги бэчээттээбиппит. Туһалаах сүбэлэри, ырыалары ноталаан таһаарталаабыппыт. Тиражпыт 1 тыһыынчаттан 10 тыһыынчаҕа тиийбитэ. Ол кэнниттэн СГУ-га, Президент аппараатыгар, Санкт-Петербурга өрөспүүбүлүкэ бэрэстэбиитэлэстибэтигэр үлэлээбитим. Араас эйгэни барытын боруобалаабытым, — диэбитэ Егор Петрович
Киниттэн кинигэлэри суруйуугун хайдах саҕалаабытын туһунан интэриэһиргээбитим.
— Хаһыакка үлэлии сылдьан очеркалары суруйарым. «Хотугу сулус» сурунаалга үлэлии сылдьан тренер Дмитрий Петрович Коркин туһунан документальнай эссени суруйбутум. Онтон «Хапсыһыы» диэн сэһэни суруйан холонон көрбүтүм. Итинтэн ылата айар суолум аартыга арыллыбыта, — диэн кэпсээбитэ Егор Петрович.
Егор Неймохов саха суруйааччыларыттан биир маҥнайгынан детектив жанрыгар ылсыбыт киһинэн буолар. Онон «Сайсары күөлгэ түбэлтэ» кинигэни тумнубатаҕым.
— Мин детективы сөбүлээн ааҕабын, бу жанр үгүс дьон болҕомтотун тардар. Олоххо баар дьоҥҥо олоҕуран, протатибтаан суруйабын. Киһи олохтон ордугу син-биир кыайан толкуйдаабат. Олоххо баар сюжеты ылан суруйаҕын. «Хапсыһыыга» тустуук уолаттары, «Көтүүгэ» Анегина Ильинаны, Анастасия Лыткинаны протатип оҥостубутум. «Сайсары күөлгэ түбэлтэ» кинигэбин эмиэ олоххо олоҕуран суруйбутум. Детектив жанрын сөбүлүүр буоламмын, ити кинигэни суруйарга ылсыбытым, — диэбитэ кини.
«Бу кырачаан киһибин быраҕаммын..»
1976 сыллаахха Егор Неймохов Үөһээ-Бүлүү кыыһын Марияны кытта сүбэлэрин холбоон алаһа дьиэ тэриммиттэрэ. Үс уол оҕоломмуттара.
Куорат баанньыгын аттыгар дьиэ кэргэнинэн хаартыскаҕа түһэ барбыппыт. Тиһэх күммэр наада буолуо диэн, соҕотоҕун хаартыскаҕа түһэргэ санаммытым. Хаартыскаҕа түһээри бэлэмнэнэн олорбутум кэннэ кырачааным Миша «оттон мин» диэбитинэн сыста түспүтэ. Ол хаартыскам миэхэ күн бүгүҥҥэ диэри ымыы буолар.
— Дьиэ кэргэн, оҕо олоххо тардыһыыны күүһүрдэллэрин эппинэн-хааммынан билбитим. Дойдубуттан оттоон-мастаан Дьокуускайбар кэлбитим. Иккис мэндиэмэҥҥэ кирилиэһинэн тахсаары аҕылааһын, тиритии-хорутуу бөҕөтө буолбутум. Туох ааттаах алдьархайа буолла дии санаабытым. Урут ыалдьыбатах буоламмын, ааһар ини дии-дии үлэлии сырыттым. Онтукайым ааспат-арахпат ыарахан ыарыы буолан биэрбитэ. Хотуолатар, аһыах санаам кэлбэт. Биир ый иһигэр 15 киилэни сүтэрэн кэбистим.
Кэргэним баран көрдөр диэбитигэр дьэ, балыыһаҕа барбытым. Икки бүөрүм аккаастаан кэбиспит. Сымыйанан эппит курдук, киһи начаас өлүү суолун диэки таҥнары сурулуур эбит. Онтон абыраллаах дойдуга, медицинскэй кииҥҥэ, диализка хааммын ыраастатаннар арыый чэпчээбитим. Сырдыкка-хараҥаҕа киирэ сылдьыбытым. Дьэ маннык, киһи күчүмэҕэй кэмигэр аттыгар чугас дьонуҥ, кэргэниҥ, оҕолорун бааллара күүскэр күүс эбэллэр. Мин тыыннаах хааларбар ыҥырбыт-угуйбут киһинэн, оҕом Мишенькам буолар. Кэргэним балыыһаттан көҥүллэтэн дьиэбэр таһаара сылдьыбыта. Сэттэлээх Мишам хаалтыстаах, көстүүмнээх уолаттар хордарыгар ыллыы турарын көрөммүн олус диэн уйадыйбытым. Ама, бу кырачаан киһибин быраҕаммын, аллараа дойдуга аттаныах бэйэкэм дуу дии санаабытым.
Куорат баанньыгын аттыгар дьиэ кэргэнинэн хаартыскаҕа түһэ барбыппыт. Тиһэх күммэр наада буолуо диэн, соҕотоҕун хаартыскаҕа түһэргэ санаммытым. Хаартыскаҕа түһээри бэлэмнэнэн олорбутум кэннэ кырачааным Миша «оттон мин» диэбитинэн сыста түспүтэ. Ол хаартыскам миэхэ күн бүгүҥҥэ диэри ымыы буолар.
Күүстээх санаа арааһа хайа да эмтээҕэр туһалаах быһыылаах. Икки сылы быһа күн өрүү-өрүү хааммын ыраастата-ыраастата сылдьыбытым. Бастакы Президеммит Михаил Ефимович Николаев өйөбүлүнэн, көмөтүнэн Германияҕа бара сылдьыбытым. «Бүөрүн бүппүт, атын бүөрү олордуохха наада», — диэбиттэрэ. Доруобуйам туругунан биһиги дьиэ кэргэн Санкт-Петербурга көспүппүт. 1997 сыллаахха бүөрбэр трансплантация оҥорбуттара. Бу куорат климатын олус сөбүлээбитим. Кэлин доруобуйам тупсан дойдубар төннөн кэлбитим, — Егор Петрович олоҕун уустук кэмнэрин харааста кэпсээбитэ.
Итинник чыпчылҕан түгэн киһиэхэ өрө анньар күүс буолара, баар суол. Ытык киһибитигэр таҥара оҕотун нөҥүө далаһа бырахтаҕа. Ити кэнниттэн норуодунай суруйааччыбыт күн сириттэн букатыннаахтык арахсыар диэри үтүмэн үгүс үлэни оҥорбутун билэбит.
Маннык саха интеллигенциятын чулуу бэрэстэбиитэллэрин кытта кэпсэтии күн-дьыл аастаҕын ахсын өссө сыаналанар дии саныыбын.
Людмила НОГОВИЦЫНА
ПОДЕЛИТЬСЯ: