«Биһиги көлүөнэ бүттэҕинэ, тылбыт симэлийэр кутталлаах. Кэлиҥҥилэр итиннэ наадыйбаттар» диэччилэр элбэхтэр. Ол эрээри тус бэйэм итиннэ сөпсөспөппүн. Ордук айылҕаҕа чугас омуктарга үрдүкү күүс син-биир төрөөбүт төрүт тыл, үгэс сүппэтин курдук туруулаһар, сайыннарар дьону төрөтөн-үөскэтэн таһаарар дии саныыбын.
Күндү ааҕааччым ону бүгүҥҥү суруйуубуттан да билиэҥ-көрүөҥ. Тыл баар — омук баар, тыл суох — омук суох. Хаһыаппыт бүгүҥҥү ыалдьыта — төрөөбүт тылбыт сүппэтин-симэлийбэтин туһугар туруулаһар биэс оҕо иһирэх ийэтэ Елена Копырина.
Дьокуускайга эрэ баар буолбатах
— Елена Петровна, хас да сыллааҕыта оҕону сахалыы иитэр-үөрэтэр «Бэргэн» ийэлэр түмсүүлэрүн тэрийэн үлэлии-хамсыы сылдьыбыттааххыт, ол туһунан ахтан ас эрэ.
— 2018 сыллаахха Дьокуускай куоракка олорор ийэлэр оҕолорбутун хайдах гынан сахалыы иитэбит-үөрэтэбит диэн кэпсэппиппит. Ол кэнниттэн төрөөбүт тыл туһугар туруулаһар «Бэргэн» диэн ааттаах ийэлэр түмсүүлэрэ тэриллибитэ. Салайааччынан «Крафт» айар студия салайааччытын Ньургуйаана Петрованы талбыппыт. Кини дьиэлээх-уоттаах буолан, үлэлиирбитигэр усулуобуйалаах этибит. Түмсүүбүт тэриллибит өссө биир сүрүн төрүөтүнэн киин куоракка олорор ийэлэргэ көмөлөһөр, өйөбүл буолар баҕа санаабыт буолбута.
Оччолорго мин түөрт, Ньургуйаана, Айталина Романова үстүү оҕолоох, суруналыыс идэлээх Василина Попова икки, историк идэлээх Вера Федорова биир уол оҕолоох этилэр. Мэлдьи «үксэ нууччалыы эйгэлээх куорат усулуобуйатыгар оҕолорбутун хайдах гынан сахалыы саҥардабыт» диэн боппуруос тула кэпсэтэрбит, санаа атастаһарбыт.
Верабыт оҕото саҥа уһуйааҥҥа баран, итинник кыһалҕаны кытта кэтиллибит этэ. Оттон Айталинабыт оҕолоро сахалыы, нууччалыы, английскайдыы үчүгэйдик саҥараллара. Кини бэйэтэ өссө дьоппуон, кытай тылларын билэр. Ыал аҕата английскайдыы холкутук саҥарар. Онон бу эдэр ыал хас да омук тылын билии киһини хайдах курдук сайыннарарын тыыннаах туоһулара буолаллар дии саныыбын. Василинабыт суруналыыс, тылбаасчыт, ураты киһи. Кини оҕолорун уу сахалыы иитэргэ кыһаллара. Ньургуйаанабыт Дьокуускай төрүт олохтооҕо. Уолаттарын сахалыы иитиэн баҕарара. Ол эрээри эйгэ кыараҕас буолан, араас ыарахаттары, мэһэйдэри көрсөрө.
«Бэргэн» түмсүү кыыс, уол оҕону иитиигэ, куйаар ситимэ оҕону иитиигэ дьайыытын, о.д.а. истиҥ көрсүһүүлэри тэрийбитэ. Төрөппүттэргэ анаан оҕолорун сахалыы иитиигэ баай уопуттаах дьону кытта тэрээһиннэри оҥорорбут. Кулан, Надежда Идэлги, Ил Түмэн дьокутаата Павел Ксенофонтов-Ойуур Байбал, «Көмүлүөк» хампаанньа салайааччыта Ольга Григорьева, уо.д.а. ыалдьыттаабыттара. Тэрээһиҥҥэ кыттыыны ылбыт дьон наһаа сэргээбиттэрэ. Элбэх ахсааннаах төрөппүтү хаппыппыт. Куйаар ситиминэн эмиэ үлэни ыыппыппыт.
Икки сыл устата олус көхтөөхтүк, көдьүүстээхтик үлэлээбиппит-хамсаабыппыт. Билигин эмиэ элбэх оҕолоох ийэлэргэ күүс-көмө буолабын, коуч-маастарбын.
— Оҕону төрөөбүт тылынан иитиигэ-үөрэтиигэ кыһалҕа киин куоракка эрэ баар дуо?
— Улуустарга, ханна куйаар ситимэ баар сирдэригэр эмиэ итинник кыһалҕа үөскээн эрэрэ киһини дьиксиннэрэр. Маны таһынан күнү быһа күөх экран иннигэр мультигы көрөр оҕолор элбэхтэр. Итинник кырачааннарбыт эмиэ төрөөбүт тылларыттан сыыйа-баайа тэйэн киирэн бараллар. Сахалыы контеммыт аҕыйаҕа сыттаҕа.
Дэриэбинэлэргэ сырыттахха, эмиэ итинник кыһалҕалар бааллар эбит. Оҕо бэйэтин саастыылаахтарыттан түргэнник ылынар. Уһуйааҥҥа тиийдэҕинэ, оҕолор нууччалыы саҥарар буоллахтарына, көрүөх бэтэрээ өттүнэн ити тылга үөрэнэр. Оскуолаларга эмиэ оҕолор үксүн нууччалыы кэпсэтэллэр. Онон оҕолорго эйгэ наада.
Дьиэҕэ — сахалыы эйгэ
— Елена Петровна, дьэ ити кыһалҕаттан хайдах тахсыахпытын сөп эбитий?
— Ийэ тыл, ийэ өй, ийэ толкуй иччилээҕин, ыллыктааҕын үгүстэр биллилэр, өйдөөтүлэр. Маны таһынан төрөөбүт тылынан сайа саҥарар киһи өбүгэлэриттэн көмүскэллээх, харысхаллаах буоларын эмиэ билэбит-көрөбүт. Киһи олоххо оннун булуутугар, өрө тахсыытыгар, үүнүүтүгэр-сайдыытыгар төрөөбүт тыл оруола сүҥкэн дии саныыбын.
Онон ийэлэр, аҕалар, эбээлэр, эһээлэр оҕолорун уонна сиэннэрин төрөөбүт тылларынан саҥардыахтарын баҕарар буоллахтарына, дьиэлэрин иһигэр сахалыы эйгэни тэрийиэхтэрин наада. Төрөппүттэр бэйэлэрин икки ардыгар төрөөбүт тылларынан кэпсэтиэхтээхтэр. Оҕолорун кытта эмиэ төрөөбүт тылларынан кэпсэтэн-ипсэтэн, кинигэ ааҕан, остуоруйа кэпсээн, оонньотон, кырачааннарын сайыннарыахтаахтар.
Манна эбээ уонна эһээ оруоллара олус улахан. Биһиги дьиэ кэргэн эбээбитин, эһээбитин кытта бииргэ олоробут. Кинилэр мэлдьи сахалыы араадьыйа истэллэр, телевизор көрөллөр, хаһыат ааҕаллар. Сиэннэрин кытта сахалыы кэпсэтэллэр. Ол эмиэ оҕолорбут сахалыы билиилэригэр-көрүүлэригэр сүҥкэн оруоллаах дии саныыбын.
Көннөрү биһиги курдук ыаллар сахалыы эйгэ кыараан эрэрин эппитинэн-хааммытынан, өйбүтүнэн-санаабытынан билэн-көрөн эрэбит. Оҕолорбут, ыччаппыт сахалыы хаһыаты, кинигэни аахпат буоллулар. Араадьыйаны да истибэттэр, «Саха» НКИК ханаалын да көрбөттөр. Ватсабынан мэлдьи нууччалыы суруксуттууллар.
— Дьокуускайга эбээлэр уонна эһээлэр сиэннэрин кытта нэһиилэ нууччалыы кэпсэтэ сылдьар көстүүлэрэ олус элбэх…
— Оннук. Дьиҥэ, саастаах, улахан дьон өйдүөхтээх этилэр. Саха сахатынан кэрэ. Төрөөбүт тылы билии, бу олоххо кэлбит тирэҕин, силиһиҥ буолар. Төрүт тылларын үчүгэйдик билэр дьон ситиһиилээхтэрин, сайдыылаахтарын бүгүҥҥү олохпут ырылыччы көрдөрөр. Ыччат соҕуруу куоракка үөрэнэ тиийэн баран, итини үчүгэйдик өйдүүр.
Кинигэ таһаарар баҕа санаа
— Елена Петровна, сахалыы эйгэни кэҥэтиигэ туох үлэни ыытаҕыт?
— Тус эйгэни кэҥэтиигэ бэйэм бырайыактардаахпын. Сахалыы күннүктэрдээхпин, ийэҕэ, кэрэ Куоҕа аналлаах инстаграмҥа рубрикалардаахпын. Үс оҕолоох Тамара Никитиналыын куйаар ситимигэр подкаст оҥоро сылдьыбыппыт. Ааҕааччыларга подкаст диэни кылгастык быһаарыым. Айфоннарга араадьыйа курдук анал сыһыарыы баар. Саха сирин кэрэхсэнэр дьонун кытта анал биэриилэри бэлэмнээн таһаарбыппыт. Оҕону сахалыы иитии, дьиэ кэргэн, олох-дьаһах, үлэ-хамнас тустарынан биэриилэр оҥоһуллубуттара.
Биэриилэрбитигэр Кулан, Надежда Идэлги, Туйаара Кучу, Василина Попова, эдэр урбаанньыттар ыалдьыттаабыттара. Барыта 60-ча биэриини бэлэмнээн таһаарбыппыт. Ыччакка холобур буолар эдэр дьон эмиэ ыалдьыттаабыттара.
Инникитин ийэлэргэ анаан сахалыы уонна нууччалыы кинигэ таһаарбыт киһи диэн баҕа санаалаахпын.
— Эн бэйэн туох идэлээххиний, ааҕааччыларга бэйэҥ тускунан кылгастык билиһиннэр эрэ.
— ХИФУ-га филологическай факультекка үөрэммитим. Нуучча тылын уонна литературатын учууталабын. Дипломнайбар нуучча уонна саха тылларын тэҥнээн көрбүтүм. Онно төрөөбүт тылга интэриэс аан бастаан үөскээбитэ. Университет кэнниттэн аспирантураҕа үөрэнэ киирбитим. Тыл институтугар саха тылын быһаарыылаах тылдьытын оҥорор секторга үлэҕэ киирбитим. Биэс томҥа үлэлэспитим.
Биэс сылы быһа нууччалыы үөрэммитим. Дьүөгэлэргин кытта эмиэ үксүн нууччалыы кэпсэтэҕин. Итинник эйгэҕэ сырыттахха, толкуйун кытта уларыйар эбит.
Тыл институтугар үлэлии кэлэн баран, дьиҥ сахалыы эйгэҕэ киирбитим. Манна нууччатымсыйбыппын бэлиэтии көрбүтүм (күлэр). Дьылҕам бэйэтэ итиннэ сирдээн аҕалбыта.
Билигин оҕолорбун көрөбүн уонна үөһэ этэн аһарбытым курдук, элбэх оҕолоох ийэлэргэ күүс-көмө, сүбэ-ама буолар коуч-маастарбын.
Оскуоланы Уус-Алдан улууһун Танда бөһүөлэгэр үрүҥ көмүс мэтээлинэн бүтэрбитим. Биэс оҕобун бэһиэннэрин Эрчим, Мичийээнэ, Ньургуйаана, Нарыйаана уонна Айыына диэн сахалыы ааттаабытым.
— Елена Петровна, кэпсээниҥ иһин махтанабын.
* * *
Маннык төрөөбүт тыл сайдарын туһугар туруулаһар дьонноох буоллахпытына, сөрүүн сүөгэй курдук сүрэхпит-быарбыт ортотунан сайан киирэр Ийэ тылбыт хаһан да сүтүө, симэлийиэ суоҕа диэн бүк эрэллээхпин.
Людмила НОГОВИЦЫНА
ПОДЕЛИТЬСЯ: