Саха омук ахсаана аҕыйах. Ол эрээри хас иккис киһи айылҕаттан бэриһиннэрбит туох эмэ талааннаах, дьоҕурдаах. Кинилэр истэригэр чолбон сулус курдук ыраахтан тэһэ тыгар саамай чаҕылхайдара үйэттэн үйэҕэ уос номоҕо буолан кэпсээҥҥэ сылдьыахтарын сылдьаллар.
«Үтүө киһи аата үс үйэҕэ ахтыллар» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Итинник киһини умсугутар улахан талааннаах дьонтон биирдэстэрэ — ырыаһыт, тойуксут, олоҥхоһут, Саха АССР үтүөлээх артыыһа Устин Нохсоров. Кини күнү көрдөрбүт суос-соҕотох кыыһын, ситимин Люция Нохсорованы кытта көрсөн айбыт аҕатын туһунан кэпсэтэ сылдьыбыттаахпын. Хомойуох иһин, Люция Устиновна билигин биһиги кэккэбитигэр суох. Ол сэһэргэһиибин ааҕааччыларбар толору билиһиннэриэхпин баҕарабын.
Улуу ойуун олоҕун төлкөлөөбүтэ
— Люция Устиновна, аҕаҥ оҕо эрдэҕинэ инники дьылҕатын ойуун түстээн биэрбит диэн кэпсээн баар ээ…
— Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Георгий Семенов диэн киһи ити туһунан суруйан хаалларбыта. Абаҕаҕа аатырбыт-сураҕырбыт улахан ойуун Николай Николаевич Протасов кэлбит. Уонча күн устата сылдьыбыт. Аҕам, сытыы-хотуу баҕайы уолчаан, кинини батыһа сылдьан, кыырарын көрөрө-истэрэ үһү. Биир күн Николай Николаевич дьону кытта үөрэ-көтө кэпсэтэ олордоҕуна, аҕам: «Кыыра сылдьаҥҥын оһох кэнниттэн бэри-бэртээхэй моторуспут уолаттары биир-биир таһаартааҥҥын кэритэн киллэрэҕин. Мин ити уолаттары кытары оонньуохпун баҕарабын», — диэн ыйыппыт. «Ити дьиҥнээх уолаттар буолбатахтар. Мин айылҕаттан кытаанахтык айылламмын ойуун буолбутум. Ол иһин дьон хараҕын баайаммын арааһы көрдөрөбүн.
Тукаам, Устин, эн айылҕаттан ураты айдарыылаах киһи эбиккин. Улаатан, үчүгэйдик үлэлээн иһэҥҥин, сымыйа балыырга түбэһэн, кылгас кэмҥэ саҥа былаас кымньыытыттан сору-муҥу көрүөҥ. Онтон сылтаан архах ыарыһах буолан, эрэйдэннэргин даҕаны, ону аахсыбакка үлэлээҥҥин аатырар ырыаһыт-тойуксут, олоҥхоһут, оһуохайдьыт буолуоҕуҥ. Дойду киин куоратыгар Москваҕа тиийэҥҥин сахаҥ ырыатын-тойугун, олоҥхотун дойду бастыҥ ыҥырыылаах тойотторугар-хотуттарыгар көрдөрөн иһитиннэрэҥҥин, ону сэргэ, дойду муҥур тойонун астыннараҥҥын, сүрэҕин-быарын ньүөлүтэҥҥин истиҥ махталын ылыаҥ. Эн аатыҥ-суолуҥ Россия үрдүнэн, ону ааһан аан дойдуга өлбөт-сүппэт үйэлэниэҕэ», — диэбит. Аҕам олоҕо оруобуна Улуу ойуун эппитин курдук салаллыбыт.
— Устин Гаврильевич хайдах быһыылаахтык хаайыыга түбэспитэй, эн оччолорго хастаах этигиний?
— Аҕам 1938 сыллаахха Аммаҕа парткабинет сэбиэдиссэйинэн үлэлии сылдьан, «норуот өстөөҕө» аатыран хаайыыга киирбитэ. Буруйа диэн, Чурапчыттан Аммаҕа диэри Уот Субуруускайдыын аргыстаспыт. Оччолорго мин биир эрэ ыйдаах үһүбүн. Сыл кэриҥэ хаайыыга сыппыт. НКВД-лар дэлби кырбаабыттар. Доруобуйата наһаа мөлтөөн тахсыбыт.
— Устин Гаврильевичка Сталин бэйэтинэн махтаммыт диэн кырдьык дуо?
— Николай Николаевич Протасов эппитэ кырдьык, туолбут этэ. 1946 сыллаахха аҕам Москваҕа Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх бырааһынньыгар аналлаах концертка кыттар чиэскэ тиксибит. П.И.Чайковскай аатынан консерватория концертыыр саалатыгар 78 талааннаах дьонтон 13 киһини таланнар концертаппыттар. Аҕам сценаҕа киириэн эрэ иннинэ «Улуу Кыайыы күнэ» диэн тойугун хоһуйбут. Тойуктаабыт, олоҥхоттон быһа тардан толорбут, оһуокайдаабыт. Кини ыллаан-туойан бүтүүтүгэр сценаҕа Сталин ойон тахсыбыт, илии тутуһан махталын биллэрбит. Онуоха саала иһэ ытыс тыаһынан туолбут уонна «ураа» хаһыынан ньиргийбит.
Биирдэ көрбүт дьоллоохпун
— Люция Устиновна, ийэлээх аҕаҥ хайдах билсэн ыал буолбуттарай?
— Ийэм Мария Батарина Чурапчы Мырылатыттан төрүттээх. Нохсоороп иннинэ ийэбин элбэх уол ыйыттарбыт да кимиэхэ да кэргэн тахсыбатах. Биирдэ түһээбит. Сытар хаппахчатын таһыгар ат туйаҕын тыаһа кэлбит уонна киһи саҥата: «Маайа, эн бу аты миинэҥҥин бу дойдуттан бар. Барбатаххына куһаҕан буолуоҕа», — диэбит. Мындаҕаайыга олордоҕуна, икки дуруускаһыттаах аҕам тиийэн кэлбит. Хаппахчы быыһынан саһыл истээх сонноох кыраһыабай эдэр киһини көрөөт, ийэм сүрэҕэ мөҕүл гына түспүт. Бастакы көрүүттэн таптаабыт.
Аҕам устар ууну сомоҕолуур киһи үһү. Саас икки ыҥыыр аттаах кэлэн сүгүннэрэн барбыт. Баран иһэн остуоруйалыыр, чабырҕахтыыр, олоҥхолуур да үһү. Ону истэ-истэ наһаа сөбүлээбит. Туттара-хаптара кытта дууһатын ортотунан киирбит. Ийэм аҕабын үйэтин тухары таптаабыта. «Итинник үтүө киһини көрбөтөҕүм» диирэ. Кини туһунан биир куһаҕан тылы эппэтэ. Аҕам 43 эрэ сааһыгар бу күн сириттэн барбыт. Хараҥа хаайыы кини үйэтин кылгаппыт буолуохтаах.
— Аҕаҕын өйдүүгүн дуо?
— Биһиги ийэбинээн Тааттаҕа олорбуппут. Аҕам 1943 сыллаахха гастроллуу сылдьан, миигин кытта бииргэ хоммута. Сарсыарда ийэм: «Аҕаҕын кытта төһө үчүгэйдик хоннуҥ?» — диэн ыйыппыта. Онуоха мин: «Көхсүбүттэн сыллыы-сыллыы, түүнү быһа ытаан таҕыста», — диэбитим. Оччолорго биэстээх этим. Онно аҕам булочка биэрбитэ. Кини көрөн турдаҕына, булочкабын быһа тута-тута баар дьоҥҥо барыларыгар түҥэппитим. «Дэлэй-холой, киһи киһитэ» буолсу диэн аҕам үөрбүт үһү. Онон киһини өйдүүр буолан баран аҕабын биирдэ көрбүт дьоллоохпун.
— Люция Устиновна, ийэлээх аҕаҥ арахсыбыттара дуо?
— Суутунан арахсыбатахтара. Икки аҥы барбыт төрүөттэрэ диэн маннык. 1940 сыллаахха саха театрыгар «Ньургун Боотур» драма турбута. Онно аҕам Үрүҥ Уолан, Ньургун Боотур оруолларын толорбут. Биирдэ ийэбин илдьэ барбыт. Ыллаабытыгар дьон «үөһээттэн түспүт киһи дуу, алларааттан тахсыбыт киһи дуу?» диэн аймана түспүттэр. Ону ийэм сөбүлүү истибэтэх. «Бу үлэҕиттэн тохтоо, тыаҕа тахсыахха», — диэн этэ сатаабыт. Аҕам сөбүлэммэтэх. Онон олохторун суола икки аҥы арахсыбыт.
Ийэм миигин илдьэ Тааттаҕа көһөн тахсыбыт. «Устин ыал буолбут үһү» диэн сураҕы истэн ийэм Дьокуускайдаабыт. Театрга тиийбит. Аҕам утары хааман кэлэн «Маайа барахсан, эн иннигэр хараҥа айыылаахпын, кэпсэтиэххэ», — диэбит. Ийэм хомойбута бэрт буолан: «Эн миигин кытары кэпсэтэр быраапкын быспытыҥ», — диэт, тахсан барбыт.
Аҕам түспүт ыалыгар эккирэтэн тиийэн «холбоһуохха» дии сатаабытын ийэм ылымматах. «Эн бүтүн Дьокуускай үрдүттэн биир эмэ доруобай дьахтары булаҥҥын олорбутуҥ буоллар, оҕолоох киһи мин күүспүнэн да былдьаан ылыам этэ, эн сэлликтээх дьахтары булбуккун, онон үһүөн сэллик буолуохпут дуо, оҕом туһуттан холбоспоппун», — диэн биир эрэ этиини эппит. Инньэ гынан муударай быһаарыныыны ылыммыт. Аҕам онно сөбүлэспит. Ол эрээри саахсаларын араарбатахтар.
Стродка разведчиктаабыта
— Аҕаҕын артыыс быһыытынан билиһиннэр эрэ.
— 1940-1943 сылларга «Ньургун Боотур» испэктээк сүүстэ турбут. Ити драманан опера оҥорбуттара. Устин Нохсоров олоҥхоһут буолан, киниттэн элбэх уобараһы ылаллар. Онон Саха сиригэр опера атаҕар туруутугар аҕам улахан өҥөлөөх. Кэлин алгысчыт талаана арыллыбыт. Тулагы ыанньыксыттара сүөһүлэрэ турбат буолбутугар хотоннорун алҕаппыттар. Дьону ууга түһэртэн быыһаабыт. Өссө ат сүүрүүтүн комментатордыыра дииллэр. Ат сүүрүүтүгэр Нохсоороп баар буоллаҕына, дьон бөҕө мустара дииллэр.
— Устин Нохсоров хайдах майгылаах, быһыылаах-таһаалаах киһи үһүнүй?
— Орто уҥуохтаах, сырдык хааннаах, сып-сап туттубут киһи үһү. Дьон барыта майгылаах үтүөтэ диэн кэпсииллэр. Абаҕа сэриитигэр аҕам Стродка разведчиктаабыт. Тугу кистэниллиэй, үгүс кыһалҕаны көрсүбүт киһи арыгыны иһэрэ үһү.
— Люция Устиновна, аҕаҥ Платон Ойуунускайдыын бииргэ сынньаммыта дуо?
— Партия обкомун сынньанар дьиэтигэр Платон Ойуунускайдыын бииргэ сынньаммыт. Ону туохтааҕар да күндүтүк саныыра үһү. Онно аҕабын кытта Ойуунускай олоҥхону суруйарга дуогабар түһэрсибит. Аҕам ити дуогабарын толорон, биир сыл иһигэр «Сылгы уола Дыырай Бэргэн» диэн олоҥхону суруйбут. Ол олоҥхону мин латинскай алфавиттан сахалыыга көһөрбүтүм. Тыл институтугар харалла сыппыт. Быйыл кинигэ быһыытынан тахсыахтаах. Төбөтүгэр түөрт олоҥхону тута сылдьара үһү.
Нохсоороп сыдьааннара
— Устин Нохсоров сыдьааннара ханна тиийдилэр?
— Мин үс оҕолоохпун. Улахан кыыһым Марианна икки кыыстаах. Уолум Устин үс уоллаах, биир кыыстаах. Кыра кыыһым Таня суруналыыс (билигин кэргэннээх, кыыс, уол оҕолоох). Хас да сыллааҕыта уолбун Аммаҕа ыһыахха илдьэ сылдьыбытым. Кырдьаҕастар эһэтигэр майгынныыр дэспиттэрэ. Ол ыһыах күн Аммаҕа ыраас баҕайы күн турбута. Күп-күөх халлаан этэ. Эмискэ халлаан оройугар үс былыт тахсан кэлбитэ уонна өр баҕайы турбуттара. Күннүк Уурастыырап, Устин Нохсоороп уонна Христофор Максимов дууһалара кэлэн бардахтара. Бырааһынньыгы көрдөхтөрө. Үөһэттэн айдарыылаахтара итинтэн да көстөр. Дьокуускайга төннөн истэхпитинэ, кыталык көтө сылдьарын дьонум көрбүттэрэ.
— Аҕаҥ талааныттан, дьоҕуруттан туох эмэ бэриллибит дии саныыгын дуо?
— Салайар, тэрийэр талаан бэриллибит быһыылаах (күлэр). Үөрэх управлениетыгар сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитим. Оҕо сылдьан ыллыах курдугум. Идэлээхтэр куоласпын меццо-сопрано дииллэр. Ийэм ырыаһыт дьоллоох буолбат диэн буолуо, ыллыырбын мас-таас курдук бобон кэбиспитэ. Онон куоласпын сайыннарбатаҕым. Аҕам бэйэтин наһаа кыанара үһү. Кылыйан кыыралдьытара астыгын туһунан билиҥҥэ диэри кэпсииллэр. Кылыыга өрөспүүбүлүкэҕэ рекорд олохтообут. Эдэр сылдьан сүүрэрим уонна хайыһардыырым.
* * *
Аатырбыт артыыс Устин Нохсоороп сыдьаанын Люция Устиновнаны кытта кэпсэтэн, үгүс билбэтэхпин билбитим. Өссө олоҥхоттон быһа тардыыларын, кэргэнигэр Маайаҕа анаабыт ырыатын А.С.Пушкин аатынан библиотека үлэһитэ Анастасия Алексеева компакт-дискэҕэ түһэрбитин эт кулгаахпынан истэн астыммытым.
Людмила НОГОВИЦЫНА
ПОДЕЛИТЬСЯ: