Кистэл буолбатах, судаарыстыба, регион, тэрилтэ, ыал, биирдиилээн дьон таһымнарыгар үбү-харчыны ааҕынар-суоттанар, сатабыллаахтык, көдьүүстээхтик туһанар, туттар судургута суох кэмҥэ кэлэн олоробут.
Ааҕааччыларбытыгар маннык уустук кэмҥэ өрөспүүбүлүкэбит экономикабыт туруга хайдаҕын-тугун билиһиннэрээри Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, парламент бюджекка, үпкэ, түґээн уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин Юрий Николаевы кытта көрсөммүт кэпсэтэ сырыттыбыт.
Санкциялар содуллара
— Юрий Михайлович, урукку сыллары кытта тэҥнээтэххэ, үүммүт 2025 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджетын ылыныыга туох уратылар баалларый? Судургута суох кэмҥэ уустуктар бааллара сэрэйиллэр.
— Дойдубут утары атын судаарыстыбалар биллэрбит санкцияларын содуллара биһиэхэ дьэ тиийэн кэллэ. Кистэл буолбатах, 2025 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджетын ылынарбытыгар үгүс уустук балаһыанньалар баар буоллулар. Ол курдук, 2024 сыл түмүгүнэн биир саамай ороскуоттаах коммунальнай хаһаайыстыбаҕа бэриллэр субсидиялар 10 млрд солк. курдук дефициттээх тахсан кэллибит. Сылааһынан, уунан, уотунан хааччыйар тэрилтэлэрбитигэр тарифтарын сүрүннээн баран, ол араастаһар суумматын биэрбэтибит. Үүммүт 2025 сылга илдьэ таҕыстыбыт. Онон субсидиялар ааҕыллыыларыгар ити 10 млрд солк. эбиллэн биэрдэ.
Бу сылга аҥаардас ити хайысхаҕа 56 млрд солк. булуохтаахпыт. Итиччэ суумманы булуу — уустук. Бу сыалга 35 млрд солк. эрэ көрдүбүт. Өссө 30-ча млрд солк. эбии көрүллүөн наада. Манна биһиги дохуоппут кыайан эппиэттэспэт.
Билиҥҥи баар усулуобуйаны, балаһыанньаны учуоттаатахха, үүммүт 2025 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджета куһаҕана суох. Биллэн турар, урукку сыллары кытта тэҥнээтэххэ, уустуктар бааллар. Өр сылларга бюджеты салайбыт киһи буоларым быһыытынан парламент уонна бырабыыталыстыба биир уопсай тылы буламмыт, бюджет таҥыллааһына этэҥҥэ ааста диэн сыаналыыбын.
Социальнай хайысха балаһыанньата
— Социальнай хайысхалар үбүлээһиҥҥэ балаһыанньалара хайдаҕый?
— Социальнай судаарыстыбаннай бырагыраамаларга үбү-харчыны муҥутуурдук көрө сатаатыбыт. Доруобуйа харыстабыла, үөрэҕирии да буоллун. Доруобуйа харыстабылыгар балаһыанньабыт тупсуох курдук. Ол курдук, өр сыллаах үлэ түмүгүнэн страховкалааһын фондатыттан ураты сирбитин-уоппутун, күммүтүн-дьылбытын учуоттаан, Сахалин, Камчатка, Магадан, Чукотка уонна биһиги өрөспүүбүлүкэбит коэффициенмытын уларытаннар, страховкалааһын фондатыттан үбүлээһин үчүгэй буолла диэн этиэххэ наада.
Оттон чэпчэтиинэн туһанар нэһилиэнньэ араҥатыгар көрүллэр эмкэ-томко эмиэ уустуктар бааллар. Итиннэ үп-харчы тыырылынна эрээри, сыллааҕы толору суумма кыайан көрүллүбэтэ. Инникитин бюджет сокуонугар уларыйыылар киириилэригэр, бу ыстатыйаҕа үп көрүллүөҕэ.
Социальнай хайысхаҕа биир кыһалҕанан элбэх оҕолоох ыалларга бэриллибит сиргэ инфраструктураны үбүлээһин буолар. Бу боппуруос бэйэбит кыахпыт иһинэн эрэ быһаарылынна. Манна үп-харчы тиийбэтэ чуолкай. Быйыл ити ыстатыйаҕа элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэри таһынан анал байыаннай дьайыыга кыттыбыт бэтэрээннэр киирэн биэрдилэр. Ордук Дьокуускай куоракка бу кыһалҕа кытаатта. Инникитин тустаах боппуруоска үлэлэһиэхпит.
Кытаанах усулуобуйаҕа киирдэ
— Юрий Михайлович, тутууга, инвестиционнай бырагыраамаҕа үбү-харчыны тыырыы боппуруоһа хайдаҕый?
— Быйыл инвестиционнай бырагыраама кытаанах усулуобуйаҕа киирдэ. Ол курдук, саҥа объектар тутууларын саҕалаабаппыт диэн биир сүбэҕэ кэлбиппит. Тутулла турар объектар түмүктэниэхтээр. Ону таһынан федеральнай бюджеттан үбүлэнэр тутууларга үп-харчы көрдүбүт. Депутаттар баар балаһыанньаны өйдөөтүлэр.
Тыа сиригэр тутуу барыытыгар «Сахам сирэ ХХI үйэҕэ» өрөспүүбүлүкэтээҕи үтүө дьыала хамсааһын ыстатыйата баар. Манна бюджет сокуонугар бастаан 150 мөл. солкуобай көрүллүбүтэ. Ону 400 мөл.солк. диэри улаатыннардыбыт.
Биллэрин курдук, тыа сиригэр кадр тиийбэт. Социальнай объектары таһынан, эдэр специалистарга олорор дьиэлэри тутууга үп көрүллүөҕэ.
— Хаарбах дьиэттэн көһөрүү национальнай бырайыак үбүлэниитэ хайдаҕый?
— Хаарбах дьиэттэн көһөрүү национальнай бырайыагы федеральнай киинтэн үбүлээһин былаан быһыытынан баран иһэр. Оттон бэйэбит өттүттэн үбүлээһин хаалан иһэр. Тустаах боппуруоска дойду бырабыыталыстыбатын кытта үлэлэһэ сылдьабыт. Үбүлээһиҥҥэ объеммут аҥаарын федеральнай былаас уйунара буоллар диэн баҕалаахпыт уонна эрэллээхпит. Билиҥҥитэ итиннэ эбии үп көрөрбүтүгэр кыахпыт тиийбэт.
«АЛРОСАНЫ» эрэ көрөн олорбуппут буоллар
— Юрий Михайлович, санкцияларынан сибээстээн, билигин өрөспүүбүлүкэбит бюджетыгар биир сүрүн дохуоту киллэрэр промышленнай хампаанньаларбыт балаһыанньалара хайдаҕый?
— Вячеслав Штыров президеннээн олордоҕуна, биллэрин курдук, «2020 сылга диэри оІорон таґаарар күүстэри, транспоры уонна энергетиканы аттарыы схемата» диэн іріспүүбүлүкэ стратегическай сайдыытын бырагырааматын ылынан турабыт. Ол бырагыраама чэрчитинэн көрдөххө, промышленноска үлэ тэтимнээхтик баран иһэр. Бу докумуон сыалынан «АЛРОСА»-тан эрэ үбүлэнии бара турарын уларытан, нефть уонна гааз хампаанньаларын өрөспүүбүлүкэҕэ ыҥыран киллэрэн, табыгастаах усулуобуйаны тэрийэн, өр сыллар усталара үлэлииллэрин хааччыйарга диэн этэ.
Былааннамматын курдук, билигин аҥаардас «АЛРОСА»-тан эрэ тутулукпут кыччаата. «АЛРОСА» хампаанньа санкцияҕа түбэһэн, хостуур алмааһын батарыы боппуруоһа олус кытаатта. Ити ордук 2025 сылга көстөр чинчилээх.
Биһиги сирбитигэр-уоппутугар неби уонна гааһы хостуур хампаанньалар бааллара улаханнык абыраата диэн этиэм этэ. «АЛРОСА»-тан сүтэрэр үппүтүн-харчыбытын неби, гааһы, таас чоҕу уонна кыһыл көмүһү хостуур предприятиелар ситэрэн олороллор.
Ити тэрилтэлэргэ нолуокка чэпчэтиилэр бэриллибиттэрин өйдөөбөт киһи элбэҕэ. Усулуобуйалара кытаанах этэ. Ол курдук, чэпчэтииттэн экономияламмыт үбү-харчыны инвестицияҕа эрэ угуохтааххыт, усулуобуйа толоруллубатаҕына, чэпчэтии тохтотуллар диэн. Нефтяниктар ити кэмчилэммит үптэрин саҥа скважиналарга, о.д.а. үүнүүгэ-сайдыыга уганнар, уон сыл иһигэр ситиэхтээх объеммутун, биэс сыл иһигэр ситэннэр, нолуок элбээн, чэпчэтии тохтотуллан, дохуокка үлэлии олороллор. Холобурга эттэххэ, бу тэрилтэлэр атахтарыгар туруохтарыгар диэри чэпчэтии оҥорботохпут буоллар, атын регионнарга баран хаалыахтарын сөбө. Нефть биһиэхэ эрэ баар буолбатах ээ.
Билигин көмүһү уонна неби хостуур тэрилтэлэрбит балаһыанньалара куһаҕана суох. «Эльгауголь» аан дойдуга аан бастаан чааһынай тэрилтэ тимир суолу тутан, Чуумпу акыйааҥҥа тахсан, таас чохпут Азияҕа экспорга тахсарын хааччыйда. Ити биһиги бюджеппытыгар үтүөнэн дьайара биллэн турар.
Ол эрээри санкцияларынан сибээстээн, тустаах тэрилтэлэр үлэлииллэригэр-хамсыылларыгар син-биир боростуойа суох. Санкция диэн аҥаардас бобуу-хаайыы эрэ буолбатах. Кредит политикатыгар эмиэ улахан дьайыылаах, охсуулаах. Билигин күлүүспүт 23-кэ тиийдэ. Аҕыйах сыллааҕыта 9 этэ. Онон кредит ыларга лаппа уустуктардаах.
Үөһэ этэн аһарбытым курдук, коммунальнай тэрилтэлэргэ биэрэр субсидиябыт лаппа улаатта. Үстүү, түөртүү миллиардынан улаатар. Итинник тэтиминэн улаатар буоллаҕына, сотору бюджеппыт хамнаска уонна коммунальнай өҥөлөр субсидияларыгар эрэ тиийэр буолуон сөптөөх. Ил Дархаммыт Айсен Николаев 2030 сылга бу субсидия объема 10% кыччыахтаах диэн этэн турар. Итиннэ анаан улахан хамыыһыйа тэриллибитэ. Аҕа баһылыкпыт 2027 сыллааҕы субсидия объема 2024 сыллааҕыттан кыра эбэтэр тэҥ буолуохтаах диэн соругу туруорда. Хотугу улуустарга ити субидия наһаа улахан. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев суруналыыстары кытта көрсүһүүтүгэр ити туһунан аһаҕастык, чуолкайдык эппитэ. Тустаах боппуруоска үгүс үлэ ыытыллара күүтүллэр.
Бэйэни салайыныы туһунан федеральнай сокуон ылыллыытын сэмээр кэтэһэбит. Биир таһымнаах бэйэни салайыныы сокуона ылылыннаҕына, бюджет икки ардыларынааҕы сыһыаммыт лаппа уларыйар. Онно сөп түбэһиннэрэн, сокуоннарбыт эмиэ уларыйахтара. Тустаах сокуон ылылыннаҕына, бюджет кэмитиэтигэр элбэх үлэ кэтэһэр. Муниципалитеттары кытта үлэни тосту уларытыахтаахпыт.
Саҥа сүүрээн
— Биллэрин курдук, тыа хаһаайыстыбатыгар үбү тыырыыга саҥа сүүрээн киирдэ. Ол туһунан кылгастык кэпсээ эрэ.
— Маннык тыйыс тымныылаах сиргэ-уокка тустаах салаа ороскуоттаах буолара өйдөнүллэр. Тэриллиилээх хаһаайыстыбаларга көһүөххэ диэн уопсай итинник санааҕа кэлэн олоробут. Ол курдук, тыа хаһаайыстыбатын туһунан сокуоҥҥа эбиилэри киллэрэммит, боломуочуйа улахан аҥаара улуустарга барда. Үп-харчы сүөһү төбөтүнэн дуу, эбэтэр үүккэ барарын дуу муниципалитет бэйэтэ быһаарыы ылыныахтаах. Бу боппуруоһунан биһиги Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар тахса сырыттыбыт. Үлэ бара турар. Улуус, улуус, нэһилиэк, нэһилиэк араастык быһаарыныы ылыналлара көстөр. Сорохтор төбөнөн, сорохтор үүтүнэн, сорохтор иккиэннэринэн бараллар.
Саҥа сүүрээн буоларын быһыытынан араас мөккүөрдээх боппуруостар үөскүүллэр. Бырабыыталыстыбабыт урукку сорох уураахтара итини харгыстыыр туруктаахтар диэн боппуруос эмиэ күөрэйдэ. Баар итэҕэстэри туоратыыга үлэлиэһиэхпит.
Ил Дархан Айсен Николаев депутаттары кытта көрсүһүүтүгэр: «Үп-харчы төһө да кырыымчыгын иһин, тыа хаһаайыстыбатыгар көрүллэр үбү аччатыа суохтаахпыт», — диэн эппитэ. Онон 2025 сыллааҕы бюджеты ылынарбытыгар атын ороскуоттары аччатан тураммыт, бу салааҕа 2024 сыллаахха көрүллүбүт үп саҕаны тыырдыбыт. Инникитин бу хайысхаҕа үп-харчы көрүллүүтэ өссө эбиллиэ дии саныыбын. Дьоҕус хаһаайыстыбаларга бэйэлэригэр инвестиционнай бырагыраамалаахтар. Итиннэ сүөһү ахсаана, үлэ түмүгэ, көрдөрүүлэр учуоттамматтар. Үп тэҥҥэ үллэһиллэр. Итиннэ сокуон туолуутун көрөн баран, сүбэлэһии кэнниттэн уларыйыы киириэн наадалаах. Ил Түмэн тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар күүстээх болҕомтотун уурарын бэлиэтиибин.
Манна бэйдиэ сылдьар ыттар тустарынан эмиэ ахтан ааһыахпын баҕарабын. Бу боппуруоска кытаанах сокуону бэлэмнээн олоробут. Манна прокуратура өттүттэн утарсыы баар. Ол гынан баран бу боппуруоһу чуолкайдык быһаарыахпытын наада. Сайдыылаах үйэҕэ ыт киһини сиирэ диэн өйгө-санааҕа баппат. Бэйдиэ сылдьар ыт, адьырҕа кыыл буолара дьиҥ-чахчы.
— Юрий Михайлович, кэпсээниҥ иһин махтанабын.
Людмила НОГОВИЦЫНА
ПОДЕЛИТЬСЯ: