Бу үүммүт 2025 сылга ыам ыйын 9 күнүгэр Улуу Кыайыы 80 сылын бэлиэтиэхпит. Туох барыта кэмигэр суруллубакка, чинчиллибэккэ хааллаҕына, ааспыт олохпут, историябыт тутахсыйара, биллэн турар.
Аҕа дойду сэриитигэр кыттыбыт буойуттарбыт, тыылга хаалан кыайыыны уһансыбыт биир дойдулаахтарбыт туһунан өр сыллар усталара үгүс ахсааннаах докумуону, матырыйаалы хомуйбут, күн бүгүн кырдьыктаах историябытын билэрбитигэр-көрөрбүтүгэр кыаҕы үөскэппит, бөдөҥ кылааты киллэрбит ытык киһибитинэн учуонай, историк-чинчийээччи Дмитрий Дмитриевич Петров буолар. Үгүс киһиэхэ арай, маннык дьоммут суох буоллуннар, үгүс да история чахчылара умнууга хаалыахтара эбитэ буолуо диэн санаа, толкуй киирэр буолуохтаах.
Дьоллох этэ диир табыллыбат
Кистэл буолбатах, күн-дьыл аастаҕын ахсын маннык ытык дьоммутун билбэт-көрбөт көлүөнэ дьон үксээн иһэр. Оттон биһиги, суруйар идэлээх дьон бу сүдү биир дойдулаахтарбытын үйэтитэргэ төһө кыайарбытынан сырдатарга кыһаллыахтаахпыт. Дмитрий Дмитриевич күн сирин 1921 сыллаахха сэтинньи 8 күнүгэр Уус-Алдан улууһун Баатаҕай нэһилиэгэр дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ көрбүтэ.
Кини оҕо сааһын хайдах даҕаны гынан дьоллоохтук ааспыта дииргэ табыллыбат. Ол курдук, эрдэ тулаайах хаалбыта. Билиини-көрүүнү, үөрэҕи түргэнник ылынар уолчаан оскуолаҕа үчүгэйдик, ситиһиилээхтик үөрэммитэ.
Дмитрий Дмитриевич Дьокуускайдааҕы педагогическай училищены үөрэнэн бүтэрэн баран, төрөөбүт-үөскээбит дойдутугар Чараҥай оскуолатыгар алын сүһүөх кылаас учууталынан үлэлии тиийбитэ. Олоххо актыыбынай позициялаах эдэр киһини таба көрөннөр, ити сыл Курбуһах оскуолатыгар завуһунан анаабыттара. Нөҥүө сылыгар кинини бу үөрэх кыһатыгар дириэктэринэн бигэргэппиттэрэ. Бас-көс буолар киһи оҕо, эдэр эрдэҕиттэн биллэр дииллэрэ, дьиҥ-чахчы. Ол Дмитрий Дмитриевич олоҕун түгэннэриттэн ырылыччы көстөн кэлэр.
Эдэркээн киһи үрдүк үөрэххэ үөрэнэр ыра санаалааҕа. Ити баҕа санаата туолбута. Ол курдук, кини 1940 сыллаахха Дьокуускайдааҕы педагогическай институт историческай факультетын үс сыл эрэ иһигэр үөрэнэн бүтэрбитэ.
Дмитрий Дмитриевич Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн үс сыл устата Мүрү орто оскуолатыгар үөрэх чааһыгар сэбиэдиссэйдээбитэ. 1948 сыллаахха ССРС наукаларын Академиятын иһинэн үлэлиир Саха сиринээҕи филиалыгар аспирантураҕа киирбитэ. Бу сыл аспирантура саҥа арыллыбыта. Онон ити түгэн Саха сирин историятын биир туспа кэрчигинэн буолар.
Бу кэмтэн олоҕун тиһэх күннэригэр диэри Дмитрий Дмитриевич бэйэтин наукаҕа анаабыта. 1958 сыллаахха кини Москва куоракка «Аҕа дойду сэриитин сылларыгар Саха сирин холкуостаах бааһынайдара» диэн тиэмэҕэ диссертациятын ситиһиилээхтик көмүскээн, историческай наука кандидата буолбута.
Дмитрий Дмитриевич улахан дьиэ кэргэн амарах аҕата этэ. Олоҕун аргыһа, сахалартан бастакы композитор Адам Скрябин соҕотох кыыһа Евдокия Адамовналыын сэттэ оҕону атахтарыгар туруорбуттара. Барыларын үрдүк үөрэххэ үөрэттэрбиттэрэ.
Маршал Баграмян бэйэтинэн
Кини доруобуйатын туругунан кыайан уоттаах сэриигэ баран кыттыыны ылбатаҕа. Онон Дмитрий Дмитриевич Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кытыыны ылбыт биир дойдулаахтарын хорсун быһыыларын, тыылга хаалан үлэлээбит-хамсаабыт дьонун үйэтитэри бэйэтин ытык иэһинэн ааҕынара. Кини сөҕүмэр үлэни оҥорбута. Кэм-кэрдии аастаҕын ахсын историк-чинчийээччибит элбэх сыллаах сырата, көмүс көлөһүнэ тугунан да кэмнэммэт кылаатынан, нэһилиэстибэнэн буолара саарбаҕа суох. Сүүһүнэн аармыйа, дивизия үтүмэн үгүс ахсааннаах докумуоннарыттан Саха сирин буойуннарын биир кэлим историяларын тиһэн, хомуйан оҥоруу, киһиттэн үгүс сыраны эрэйэрэ, биллэн турар. Кини хомуйбут, чинчийбит докумуоннара научнай үлэ эрэ быһыытынан сыаналаммат. Ол курдук, буойуттар чугас дьонноро бу матырыйаалларга олоҕураннар, кинилэргэ көрүллэр чэпчэтиилэри туһанар кыахтаммыттара.
Маны таһынан, үөһэ этэн аһарбытым курдук, Дмитрий Дмитриевич Саха сирин тыылга толору историятын хомуйан оҥорбута. Кини учуонай быһыытынан иккис аан дойдутааҕы сэрии историятын үөрэтэр, чинчийэр сүрүн специалистар ортолоругар дириҥ ытыктабылынан, аптарытыатынан туһанара. Кини санаатын уонна этиитин кытта бөдөҥ историктар аахсаллара.
Дмитрий Дмитриевич маршал Иван Христофорович Баграмяны кытта чугастык билсэрэ. Баграмян тус бэйэтинэн Дмитрий Дмитриевич Петров «Якутия в годы Великой Отечественной войны. Часть первая. Якутяне в боях с немецко-фишисткими захватчиками» монографиятын Сэбиэскэй Союз национальнай өрөспүүбүлүкэлэр буойуннарын хорсун быһыыларын ытыска ууран көрдөрөр бастыҥ кинигэнэн ааҕара.
Билээччи киһи аҕыйах буолуохтаах
Бөдөҥ учуонайбыт — Аҕа дойду сэриитигэр аналлаах сүүстэн тахса научнай үлэ ааптара. 1985 сыллаахха дойду сонуннарын Агенствота Дмитрий Дмитриевич саха норуота Улуу Кыайыыга киллэрбит кылааттарын туһунан ыстатыйатын бэчээттээбитэ уонна араас омук тылларыгар тылбаастаабыттара. Мантан сиэттэрэн, тас дойдулар ааҕааччылара сахалар сэриигэ кыттыыларын историятын кытта билсибиттэрэ.
Дмитрий Дмитриевич уоттаах сэрии хонуутугар охтубут буойуттарбытын ааттарын-суолларын үйэтитиигэ бэйэтин кылаатын киллэрсибитин туһунан ахтан ааһары наадалааҕынан ааҕабын. Ол курдук, кини туруорсуутунан Ийэ дойдуларын иһин кыргыһыыга сэрии хонуутугар хорсуннук охтубут Саха сирин буойуннарыгар аналлаах Ильмень күөлгэ пааматынньык, Кашира анныгар монумент туруоруллубуттара.
Ытык киһибит архыыптарга хомуйбут матырыйаалларыгар олоҕуран, Н.А. Кондаков, И.С. Степанов, А.А. Миронов Сэбиэскэй Союз Геройдарын үрдүк аатын иҥэрэллэригэр улахан үлэни ыыппытын бэлиэтиибин. М.М. Стрекаловскайга сахалартан бастакынан Арассыыйа Геройа үрдүк аат иҥэриллиитигэр Дмитрий Дмитриевич өҥөтө эмиэ сүҥкэн. Итини билээччи-көрөөччү киһи элбэҕэ суох буолуохтаах. Ытык киһибит сүҥкэн да үлэлэри оҥорбутуттан сөҕөгүн эрэ.
* * *
1994 сыллаахха тохсунньу 4 күнүгэр ытык киһибит Дмитрий Дмитриевич Петров биһиги кэккэбититтэн туораабыта. Төрөөбүт-үөскээбит нэһилиэгэр уулуссаҕа кини аатын иҥэрбиттэрэ. Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын быһаарыытынан Дмитрий Дмитриевич олорбут дьиэтигэр мемориальнай дуоска ыйаммыта. Суох буолбутун кэнниттэн 2001 сыллаахха «Сэбиэскэй Союз Марщала Жуков» мэтээлинэн наҕараадаламмыта.
Людмила НОГОВИЦЫНА
ПОДЕЛИТЬСЯ: