Сахалартан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Кузьмич Попов 1921 сыл ахсынньы 8 күнүгэр Мэҥэ Хаҥалас улууһугар II Баатара нэһилиэгэр Поповтар дьиэ кэргэннэригэр сэттэ оҕоттон алтыс соҕотох уол оҕонон күн сирин көрбүтэ. Аҕата Кузьма Самсонович оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ-хамнаска үөрэтэн-такайан улаатыннарбыта. 1930 сыллаахха «Октябрь» холкуоска дьиэ кэргэнинэн үлэлии киирбиттэрэ, Сүөдэр 9 саастааҕар улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлиир буолбута. 1931 сыллаахха, 10 саастааҕар оскуолаҕа киирбитэ. Алааһыттан 9 километр ыраах сиргэ сатыы баран үөрэнэн кэлэрэ. Үөрэҕин таһынан Сүөдэр дьиэ ис-тас үлэтигэр дьонугар илии-атах буолара.
Ааҕааччыларбытыгар суруйааччылар Леонид Попов уонна Софрон Данилов ааптардардаах 1944 сыллаахха Саха АССР Госиздата таһаарбыт “Советскай Союз Геройа Федор Кузьмич Попов” диэн кинигэттэн быһа тардыыны билиһиннэрэбит.
“…Үгүс тыллаах, кэлбит-барбыт, омуннаах Бүөккэ, Федор наҕыл кэпсээниттэн салҕан: “Тустуоҕуҥ, сырсыаҕыҥ”, — дии-дии, биир сиргэ таба олорбокко, оҕолору үүйэ-хаайа тутта, Федор илиитин тардыалаамахтаан ылла. Федор ийэтин курдук нарын дьүһүннээх, холку оҕо, аҕатын курдук тэтэркэй хааннаах, ыраас иэдэстээх, саһарымтыйан көстөр чачархай баттахтаах, аламаҕайдык көрбүт араҕастыҥы харахтаах, кумуччу туттубут чараас уостаах.
— Ээ, түксү… Эмээхсин курдук буолан… Уурай, — диэт, Бүөккэ икки илиитин быластаан, Федор иннигэр ойон киирдэ. Оҕолор күлсэн саһыгыраһа түстүлэр. Федор “эмээхсин” дэтэн кыһыйда быһыылаах, аргыый аҕай:
— Чэ, тустан да көрүөх, — диэтэ.
Бүөккэ Федортан икки сыл аҕа, чороччу улаатан эрэр уол. Сайылыкка кини улахан “бөҕөһүнэн” биллэр. Ол иһин оҕолор Федор соруммутуттан соһуйдулар. Ах баран, “бөҕөстөрү” көрөн турдулар. Дүлүҥҥэ табахтыы олорбут оҕонньоттор сис туттан, хааман тэпсэҥнэһэн кэллилэр.
— Сүөдэр, кытаат…
— Ээ, Бүөккэ аҕа киһи Сүөдэри сиэтэр да топпот ини…
— Сүөдэр да хайаһар… — дэһэн, көрөөччүлэр айманнылар.
Бүөккэ бокуойа суох Федор моонньун икки илиитинэн ытаччалыы ылла, хаҥас атаҕынан хатыйталаан көрдө. Өр бачымахтастылар. Тириттилэр-хоруттулар, Федор ыгыллан, сирэйэ буспут хаптаҕас курдук буолла. Онуоха эбии улахан дьон тиийэн кэлбиттэриттэн хайдах эрэ кыбыста санаата.
— Тохтооҥ, тэҥнэһэн уурайыҥ, — диэн көрөөччүлэртэн ким эрэ саҥа таһаарда.
— Хайыыбыт, — диэн Бүөккэ тутуспутунан сылдьан, доҕоруттан ыйытта. Федор хардарбата. Тутара-хабара кытаатан барбытыттан Бүөккэ “уурайыа суох” дии санаата. Маҥнай көмүскэнээччи Федор этэ. Аны билигин кини ордук иннинэн кииртэлиир буолла.
Бүөккэ чугуруҥнаталаан ылла. Федор Бүөккэни кэннин диэки дьөгдьөрүтэн иһэн, көрүөх бэтэрээ өттүгэр бэйэтигэр эпсэри тардан ылла да, атахха тэптэ уонна халбарыйан кэбиспитигэр, Бүөккэ төкүнүйэ түстэ.
— Оо! Сүөдэр маладьыас! – дии-дии, оҕолор кинини тула үмүөрүстүлэр.
Кууһума оҕонньор киэһэ утуйаары этэрбэһин уста олорон:
— Сүөдэрбит атаҕынан быһый, илиитигэр эрчимнээх киһи буолсу дуу?! – диэн эмээхсинигэр эппитигэр, Боккуой оонньуу-кырдьык икки ардынан:
— Бухатыыр уолланыыһыбыт дии, эһэтин утумнаатаҕа, — диэн хардарбыта.
Тоҕус бууттаах кур оҕуһу аҥар илиилэринэн өрө анньар бухатыырдар, Төҥүлүттэн Мүрүгэ диэри күөс быстыҥар сүүрэн тиийэр быһыйдар тустарынан кэпсэтэллэрэ. Сорохтор “сымыйа”, сорохтор “кырдьык” дэһэллэрэ, ол былыргы дьоннор тустарынан мөккүөр күөдьүйэрэ. Арай Федор мөккүөргэ кыттыбакка, аҥардастыы иһиллээн олорор буолара. Киниттэн ыйыттахтарына, “билбэппин” диэн быһаарыылааҕы эппэт этэ. Оттон бэйэтэ буоллаҕына, дьиэтигэр сыарҕалаах оту кыбынан аҕалар, суон тиити эндэҕэн кэлэр бухатыыр буолуон баҕарара. “Оо, үчүгэй да буолуо этэ! Ийэм, аҕам үөрүө этилэр!..”
***
1936 сыллаахха 5 кылааһы бүтэрэн баран, аҕата ыараханнык ыалдьан оскуолатыттан тохтообута уонна холкуоска үлэтин саҕалаабыта. 1937 сыл кыһыныгар Сүөдэр үлэтин таһынан бииргэ үлэлиир дьонун, сүүрбэ киһини ахсаан ааҕарга уонна суруйарга үөрэппитэ. 19 сааһын туолбутун кэннэ, 1940 сыллааха ѳр сылларга үлэлээбит «Октябрь» холкуоһугар биригэдьииринэн талыллар. Сүөдэр наһаа ирдэбиллээх, эппиэтинэстээх, үлэһиттэрин кытта өрүү тэҥҥэ сылдьар буолан, дьон-сэргэ ытыктабылын ылбыта.
1941-42 сыллар кыһыныгар аармыйаҕа барар саастаах уолаттар военкомат иһинэн тэриллибит куруһуокка нуучча кэпсэтэр тылын үөрэппиттэрэ. Ф.К. Попов аармыйаҕа 1942 с. бэс ыйыгар Мэҥэ-Хаҥалас оройуоннааҕы военкоматынан ыҥырыллан барбыта. Хонуу биригээдэтин салайааччытынан кини быраата Петр хаалбыта. Пермь куорат аттыгар кылгас кэмнээх автоматчиктар куурустарын үөрэнэн бүтэрбитэ. Сэриилэһэр аармыйаҕа тиийэн, 61-с аармыйа 81-с стрелковай дивизиятын 467-с стрелковай полкатын 1-кы батальонун 3-с ротатын байыаһа буолбут.
1943 с. алтынньы 3 күнүгэр Глушец диэн дэриэбинэ аттыгар биир бастакынан Днепр өрүһү туораан тахсар. Өстөөх траншеяларыгар бастакынан ыстанан тиийэн, илиинэн охсуһуу кэмигэр пулеметтарын былдьыыр. Бу охсуһууга 23 ниэмэс саллаатын уонна офицерын охторор. Уонунан ааҕыллар өстөөхтөр хос атаакаларын төттөрү охсор. Бэйэтин подразделениетын өрүһү туоруурун хааччыйар.
Бу кэнниттэн уонча күн буолбут быыстала суох кыдыйсыыларга 70 фашиһы кыдыйбыт. Алтынньы 11 күнүгэр ыараханнык бааһыран, 1943 сыл алтынньы 13 күнүгэр госпитальга өлбүт. Белоруссия Гомель уобалаһын Лоев оройуонун Деражичи дэриэбинэтигэр көмүллүбүт.
Днепр өрүһү туорааһыҥҥа командование бойобуой сорудахтарын туйгуннук толоруу уонна онно көрдөрбүт хорсунун уонна геройдуу быһыытын иһин, 1944 с. тохсунньу 14 күнүгэр Федор Кузьмич Поповка Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аата өлбүтүн кэннэ иҥэриллибитэ.
Бэчээккэ бэлэмнээтэ
Лира Яковлева.
ПОДЕЛИТЬСЯ: