Пенсияҕа олорор кэм кэлбитигэр, живописка үөрэнээри үһүс көлүөнэ оскуолатыгар тиийбитим, бэйэм курдук үөрэниэн баҕалаах элбэҕэ сөхтөрдө. Хата устунан бэйэм дьону үөрэтээри хаалан хааллым. Бөлөх тэрийэн, билсиһии буолла. Онно бүгүн кэпсиир хоту дойду үс Далбар Хотунун кытта билистим. Кинилэр күннээҕи кыһалҕаттан, түбүктэн аралдьыйаары, кэрэҕэ тардыһан, өбүгэттэн бэриллибит дьоҕурдарын, култуураларын, сиэрдэрин-туомнарын илдьэ сылдьаллар. Кинилэр уустаан-ураннаан бииртэн биир көрүөхтэн эриэккэс оҥоһуктары айан, чочуйан, хотугу сирдэрин иччилээн, тыыннаан эрдэхтэрэ…
Христофоровтар реликвиялара – музей экспонаттара
Варвара Васильевна Христофорова Өлөөн улууһун Харыйалааҕын олохтооҕо. Дьокуускайга доруобуйатын көрдөрүнэ кэлэ сылдьан, киин сиргэ быстах кэмҥэ кэлбит кэмин таба туһанан хатайдааһын куруһуогар уонна иискэ суруйтарбыт этэ. В.В. Христофорова — СӨ үөрэҕириитин туйгуна, ветеран учуутал, оскуолаҕа «Сүүтүкчээн» диэн оҕуруо куруһуогун аһан үлэлэппит. Бэйэтин кыыһын Татьяна Гоголеваны эмиэ уһуйан, айылҕаттан талаанын арыйан, кыыһа Санкт-Петербурдааҕы государственнай университет технология уонна дизайн салаатын бүтэрбит, араас таһымнаах күрэххэ, Россияҕа даҕаны, омук даҕаны сирдэринэн сылдьан, республикаҕа биллэр маастар, Россия художниктарын союһун чилиэнэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, «Надежда Якутии» бэлиэнэн наҕараадаламмыт. Билигин Техническай эбии үөрэхтээһин киинигэр (ЦДОТ) педагогтуур, түөрт оҕолоох ньир-бааччы дьиэ кэргэн ийэтэ. Варварам ити курдук оҕотун, сиэннэрин туһунан киэн тутта кэпсиир. Манна үөрэнэр кэмигэр нэмиэт оҥостон хас да таҥаһы быстаран, кыратык тигэн баран дойдулаабыта. Ол эрээри үлэтин онлайн отчуоттуу олорбута. Сыл аайы кэллэҕинэ үөрэнэн барар, онлайн тугу гынарын ыйытар. Быйыл, үһүс сылбытыгар хата күһүн кэлэн кырдьаҕастар декадаларыгар фестивальга түбэһэн, бэйэтэ маастар-кылаас ыытан, 20-чэ киһиэхэ хоту дойду сиэдэрэй симэҕин ымпыгар-чымпыгар үөрэппитэ.
Хос эһээтин жетона
Варвара Васильевна дьиэ кэргэнэ бэйэтэ туспа интэриэһинэй историялаах. Аҕата Василий түөрт оҕолоох ыал Татьяна диэн кыыстарын кэргэн ылбыт. Эдэр ыал бастаан дьаамсыктаан, тымныыны тымныы, куйааһы куйаас диэбэккэ Бүлүүттэн Лаптев муоратыгар почтаны, бородууктаны, таһаҕаһы таһан сылдьыбыттар. Ол кэнниттэн 800 табалаах ыстаадаҕа үлэлээбиттэр. 1952 сыллаахха тохсунньу 1 күнүгэр айанныы сылдьан Варяларын төрөппүттэр. Санаан көрүҥ эрэ, тохсунньу тоһуттар тымныыта үгэннээн турар кэмигэр айан быыһыгар нэһиилэ палатка тардан, уот оттон, акушерка диэн кэлиэ дуо, хата Христина Афанасьевна Бенчик диэн эдэркээн кыыс көмөлөһөн, Татьяна оҕолонон өрүһүнэр. Онтон үс хоноот, оҕолорун аара тохтоон эмтэрэ-эмтэрэ, ыстаадаларын батыһан көһөн барбыттар. Саҥа төрөөбүт дьахтар, оҕо даҕаны итинник сырыыны тулуйан салгыы айаннаабыттар. Ити курдук хоту дойду хоһуун-ходуот, сытыы-хотуу дьоно ыраах Лаптевтар муораларынан мүччүргэннээх сырыылары аастахтара… Аны туран хос эһээлэрэ Михаил Христофорович булчут буолан, дьаһаах кэмигэр араас түүлээҕи туттаран, 1906 сыллаахха Петербуртан император илии баттааһыннаах суругу уонна аата сурулла сылдьар үрүн көмүс жетону туппут. Кини Красноярскай кыраай Дьэһиэйинэн көһө сылдьан, Бүлүү кыыһын кэргэн ылбыта хат эбит. Онон бу ыалга Оһоҕостоох диэн аат иҥэн, Оһоҕостоох диэн аҕа ууһа тэнийэр. Ол эрээри советскай былаас буолбутугар аҕатын аатынан Христофоровтар диэн уларыппыттар. Бу наҕарааданы уонна ийэлээх аҕатын көмүс киэргэллэрин, иһиттэрин төһө да күндүтүн, сыаналааҕын иһин дьоҥҥо-норуокка туһалаах буоллун диэн, Варвара Васильевна художественнай музейга туттарбыт эбит (онон бүгүн хаартыскаларын эрэ көрдөрөбүт). Варвара Васильевна биһигини барыбытын олус соһутар. Ол курдук Арктика улууһугар үүнээйи, оҕуруот аһын арааһын үүннэрэн, быыстапкаларга бастыыр уонна оҕолоругар Өлөөнҥө ыыта олорор.
В.В. Христофорова ийэтин көмүс киэргэллэрэ, иһитэ
Кини курдук дьон баар буолан, олохпут салҕанар
Наталья Костантиновна Ефимова омугунан эбээн, СР культуратын туйгуна, үлэ бэтэрээнэ. 2020 сыллаахха Усуйаана улууһугар «Человек года» ааты ылбыта, оттон быйыл Уус-Дьааҥы улууһун бочуоттаах олохтооҕо буолла. Кини 1959 сыллаахха Силээннээххэ Мария Иннокентьевна уонна Константин Христофорович Лебедевтарга күн сирин көрбүт. Константин Христофорович идэтинэн суотчут, бухгалтер эбит. 1957 сыллаахха бөдөҥсүтүү политикатын кэмигэр Сталин аатынан холкуоһу салайан олорбут. Ол эрээри элбэх табалаах аатыран, эһээлэрэ уонна аҕалара репрессияҕа түбэһэн, 9 сыл хаайыыга бараллар. Хата онтон тыыннаах эргиллэн кэлэн, Наташа уонна 2 оҕо төрүүр. 1968 с. аҕалара эрдэ өлөн, 8 оҕо тулаайах хаалаллар. Бу оҕолору ийэлэрэ соҕотоҕун иитэн, үөрэттэрэн киһи оҥортообут. Наталья культпросвекка методист идэтин баһылаан Хайырга, Силээннээххэ, Уйаандьыга, Депутатскайга өр сыл культура эйгэтигэр уонна библиотекаҕа үлэлиир. 1980 сыллааха Наташа кэргэн тахсан, 5 оҕону төрөтөр уонна соҕотоҕун иитэр. Наталья Дьокуускайдааҕы «Лесная сказка» уһуйаанҥа өр сыл үлэлээбит кыыһа Надежда 38 сааһыгар соһумардык өлбүт кутурҕаныгар кэлэн баран хаалан, санаатын арыый аралдьытаары Үһүс көлүөнэ оскуолатыгар кэлэн, хатайдааһын, оҕуруо, иис куруһуоктарыгар сылдьар этэ. Кини орто дойду ыйааҕынан биир инбэлиит оҕотун 17 сааһыгар диэри бүөбэйдээбит уонна биир уол оҕотун оскуола кэннэ сүтэрбит олох аһыытын-ньулуунун билбит ийэ.
Кини айар-тутар эйгэҕэ сыстан, олоҕу сырдык кыраасканан киэргэтэр, оҕолорун, сиэннэрин үөрүүлэринэн олорор. Улахан кыыһа Лилия 3 тулаайах оҕону иитэр, кини редакцияҕа үлэлиир, Депутатскайга олорор. Оттон ийэ киһи саамай эрэнэр тирэҕэ Андрик араас идэни барытын баһылаабыт, сварщиктаан, механиктаан дьону барытын абырыыр. Студент сиэннэрэ Вася педколледжка учуутал идэтигэр, Слава инновационнай технологияны баһылаары үөрэнэ сыддьаллар диэн үөрэн кэпсиир.
Наталья Константиновна биһиэхэ саамай дэгиттэр талааннаах, сэмэй, тулуурдаах майгылаах киһибит. Кини араас конкурстарга кыттар, олус юмордаах. Аны наһаа үлэһит, тугу тутта да бүтэрэр. Ол иһин кинини ханна баҕарар үлэҕэ ылаллар уонна ыытыахтарын баҕарбаттар. Ол курдук быйыл уоппускатыгар дойдутугар тиийбитигэр үс үлэҕэ үлэлэппиттэр. Манна эмиэ үлэтэ күүтэн турар. Коллективка кинини олус убаастыыллар. Наталья курдук киэҥ көҕүстээх дьон баар буолан, биһиги олохпут иннин хоту баран истэҕэ…
Баҕа санааны, сыалы ситиһэргэ холобур
Тамара Дмитриевна Адамова Уус Майа улууһун төрүт олохтооҕо. Оскуола кэнниттэн икки сыл сопхуоска үлэлээн ньирэй көрөн, ыанньыксыттаан баран, СГУ тыа хаһаайыстыбатын факультетын ветеринарнай отделениетын бүтэрбит. Ветбырааһынан 38 сыл үлэлээбит. Ити эттэххэ дөбөҥ, дьиҥэр, хоту дойдуга мээнэ киһи кыайбат үлэтэ. Билэрбит курдук ол саҕана ынах сүөһү, сылгы, сибиинньэ дэлэй этэ. Онно араас быһыы оҥорон, бириэмэтигэр сөптөөх диагностары туруоран, эмтээн-томтоон, киэҥ сиринэн, элбэх учаастактарынан сылдьан, араас транспорынан кыһыннары-сайыннары айаннаан сүүрүү-көтүү бөҕө буолара. Майда нэһилиэктэрин икки арда 50-90 км. Аны онно вакциналарын, эмтэрин, инструменнарын сүгэ сылдьара. Тамара Дмитриевна үлэһит, специалист быһыытынан дьонҥо сирдэрбэтэҕэ. Производствоҕа хоромньута суох үлэлээн, үлэтэ үрдүктүк сыаналаммыта. Т.Д. Адамова — СР ветеринарнай сулууспатын туйгуна, СР тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна. Икки кыыс оҕону улаатыннаран, үлэһит дьон оҥорон, кыргыттара ыал буолбуттара. Билигин эбээ сиэннэрин кытта бодьуустаһар. Куоракка көһөн кэлбитэ 7 сыл буолла. Сайынын Троицкайга, Алдан үрдүгэр турар нэһилиэккэ дьонун дьиэтигэр сайылыыр. Онно сиэннэрэ кэлэллэр-бараллар, олору кытта туулаан, балыктаан, сөтүөлээн, оҕуруот аһа, сибэкки үүннэрэн-биэбэйдээн, тэллэйдээн, отонноон сайыны билбэккэ хаалар. Аны бэйэтэ мотуордаах уу лодкатын талбытын ыытар. Тамара биһиги бөлөхпүтүгэр хара маҥнайгыттан эппиэтинэстээх лидер этэ. Кини биирдэ да көтүппэккэ сылдьан, таҥас бөҕө тигиннэ. «Олох хаһан да тиктибэтэх киһибин», — диир. Бу иннинэ хатайдааһын куруһуогар сылдьан эмиэ араас оҥоһуктары оҥорон, Анна Николаевнаҕа махтанан туран кэпсиир. Тамара идеята элбэх, бириэмэтин олус сөптөөхтүк аттаран үлэлиир. Бэйэтин баҕа санаатын, сыалын ситиһэр. Ол курдук быйыл «Сыдьаайалар» Кытайга баралларын истэн, дойдутуттан түргэнник кэлэн, нэдиэлэ иһигэр үөрэнэ охсон, таҥас тиктэн, конкурска кыттан айаннаан сири-дойдуну көрөн, норуоттар икки ардыларынааҕы конкурс-фестивальга кыттан, Гран-при буолан, биһигини олус үөртэ, сөхтөрдө!
***
Дьэ ити курдук күһүн буолла да, Үһүс көлүөнэ оскуолабыт аанын астаҕына, үөрэ-көтө мустабыт, элбэҕи кэпсэтэн, былааннаан, араас тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттан, пенсияҕа да олордорбут коллективтаах курдук сананабыт! Салайааччыбытыгар Пелагея Юрьевна Прядезниковаҕа махталбыт муҥура суох.
Биһиги республикабыт гербэтигэр 7 алмаас ойуулана сылдьар, ити 7 төрүт олохтоох омук бэлиэтэ. Айан төлөбүрэ ыараханыттан биһиги киэҥ кыраайбыт кэрэ айылҕатын, Сахабыт сирин ыраах хотугу улуустарын элбэх киһи көрөр кыаҕа суох. Хата чэпчэкитин талан, араас омук куораттарыгар, сирдэригэр талаһабыт. Онно элбэх оҕо үөрэнэ барар, элбэх киһи үлэлии, олоро хаалар, пенсиялаахтар да көһөн бараллар. Сороҕор глобализация тыыныгар киирэн, сүтэн-симэлийэн бараары гынабыт дуу диэн санаа кииртэлиир. Норуот үгэһэ, иистэнэр, уһанар ньымата, ойуута-мандара баарын тухары, норуот чөл куттаах. Ити проблеманы дириҥник өйдөөн, Арктика, хоту дойду олоҕор туһалаах көмө, чэпчэтии хото оҥоһуллара буоллар диэн баҕа санаалаахпын. Бииргэ иистэнэр, дьарыктанар, алтыһар Далбар Хотуттарбар, саҥа сылга бары үтүөнү баҕарабын, куруутун сырдыкка, кэрэҕэ тардыһа туруҥ!
Людмила Габышева,
куруһуок салайааччыта,
норуот маастара.
ПОДЕЛИТЬСЯ: