Төһө да ахсааммыт аҕыйах буоллар, сахалар ханна-ханна тиийбэтэхпит баарай? Бүгүн ааҕааччыларбар Вьетнамҥа кийиит буолан олорор биир дойдулаахпытын, эдэркээн Мила Лукинаны кытта сэһэргэһиибин кытта билиһиннэриэм. Туспа сир-дойду, атын омук олоҕо-дьаһаҕа, үгэстэрэ, култууралара кимҥэ барытыгар интэриэһинэй буолуоҕар саарбахтаабаппын.
Таптал үгэһи кыайбыта
— Мила, кэпсэтиибитин сырдыктан, ыраастан, кэрэттэн саҕалыахха. Вьетнам уолчаанын кытта тапталгыт хайдах быһыылаахтык уһуктубутай?
— Мин Таатта улууһун Уус-Тааттатыттан төрүттээхпин. Ийэм Людмила Васильевна, аҕам Сергей Тимофеевич Лукиннар диэннэр. Оскуоланы 2016 сыллаахха үөрэнэн бүтэрбитим. Оскуола кэнниттэн Кытайга үөрэнэ барбытым. Докумуоммун икки сиргэ биэрбитим. Пекин уонна соҕуруу Кытай Гуанси провинциятын Люжчоу куоратын үөрэхтэрин кыһаларыгар. Иккиэннэригэр ыҥырыы кэлбитэ. Пекиҥҥэ Саха сириттэн соҕотох буоламмын, салламмын барбатаҕым. Оттон Люжчоуга үһүө этибит. Миигиттэн ураты биир нуучча уола уонна биир саха кыыһа бааллара. Онон онно барарга быһаарыммытым. Кытай тылын преподавателин үөрэҕэр үөрэммитим.
Онно тиийдиҥ эрэ, үрдүк үөрэххэ киирбэккин. Кытай тылын курсугар биир-икки сыл устата үөрэнэҕин. Бастаан тиийэрбэр «нихао» эрэ диэн тылы билэрим (күлэр). Кытай тылын эксээмэнин туттаран, университекка бакалаврга үөрэнэ киирбитим. Кэпсэтии тылын киһи үс ыйынан син билэр. Киһи тылы түргэнник ылынар эбит. Грамматиката наһаа уустуга суох. Саха тылынааҕар чэпчэки. Уустуга диэн, тыллар туоннарынан арахсаллара, биир тыл хас суолталааҕа буолар. Итини таһынан иероглифтары үөрэтиэххин наада.
Тыа сириттэн киэҥ сиргэ тиийэммин, миэхэ барыта наһаа интэриэһинэйэ. Аҥаардас омук оҕолорун кытта билсии… Таилантан, Индонезияттан, Вьетнамтан, Лаостан, Филиппинытан, Африкаттан, Англияттан уонна Америкаттан ыччаттар бааллара.
Нихао эрэ диэн тылы эрэ билэр киһи, биллэн турар, бастаан ыарырҕаппытым. Ол иһин бөлөҕүм салайааччыта, кураторбыт миэхэҕэ саамай үчүгэйдик үөрэнэр, старостабытын Вьетнамтан сылдьар Ван Тоаны миэхэ сыһыарбыта. Преподавателлэр бары кабинеттар эҥин күлүүстэрин киниэхэ итэҕэйэннэр туттараллара. Кини уруок ааҕарбар көмөлөһөрө. Оннук сылдьаммыт бэйэ-бэйэбитин сөбүлэспиппит. Икки сыл устата доҕордоспуппут. Онтон үһүс сылбытыттан икки ардыбытыгар сыһыаммыт күүһүрбүтэ. Ол курдук, алта сыл устата билсибиппит.
Вьетнамецтар ыллылар да, тута ыал буола охсубаттар. Төрөөбүт күнүн-дьылын төһө сөп түбэһэрин көрөллөр. Хиромантияны, ытыһын суолларын эмиэ тэҥнээн көрөллөр. Кэпсээнтэн кэпсээн диэбит курдук, Ван Тоан биирдэ ытыспын хаартыскаҕа түһэрэн ылбыта. Мин онно хиромантия туһунан билбэт этим. Ол кэнниттэн санаата түһэн аҕай кэлбитэ. Кинилэр үгэстэринэн биһиги сөп түбэспэт эбиппит. Сыһыаммыт тымныйыахча курдук буолбута. Ол эрээри ол үгэһи таптал кыайбыта. Вьетнамҥа күүлэйдии сырыттахпына, Кытайга ковид турбута. Онно Кытайга баарым буоллар хаайтарар эбиппин. Вьетнамҥа баар буоламмын, дойдубар кэлбитим. Икки сыл онлайн үөрэмиппит. Ван Тоанныын төлөпүөнүнэн кэпсэтэрбит. Уопсайынан пандемия үөрэхпитигэр наһаа мэһэйдээбитэ. Үөрэхпитин түмүктүүр эксээмэннэри Вьетнамҥа тутар буолбуттара. Эксээмэн туттара тиийэрбэр Ван Тоан ыал буоларга быһаарынан, аэропорка ийэтинээн сибэккилээх миигин көрсө кэлбиттэр этэ. Оннук Вьетнамҥа кийиит буолан, хаалан хаалбытым.
— Ван Тоан дьоно омук кийииттэрин хайдах быһыылаахтык ылыннылар?
— Наһаа истиҥник ылыммыттара. Вьетнамҥа сир наһаа күндү, сыаналаах. Ийэбит сирдээх, дьиэлээх буолан, биир дьиэтин биһиэхэ биэрбитэ. Эргэ дьиэни бэйэбит өрөмүөннээммит, өрө тардынаммыт олоробут. Ван Тоан үөрэҕин бүтэрэн баран, онлайн маҕаһыын арыйбыта.
Сир күндү буолан, тутуулар симсэ тутуллаллар. Түннүктэрэ кэмчи буолар. Иннигэр-кэннигэр эрэ түннүктээх буолар. Биһиги хотугу Вьетнамҥа олоробут. Ханойтан олох чугас сытар Бак Нинь диэн куорат. Кыһынын түүнүн 13 кыраадыс сылаас буолар. Курдары үрэр тыаллаах буолан, наһаа тымныы. Дьиэлэргэ ититэр ситим диэн суох.
Ийэбит оҕо көрөргө мэлдьи көмөлөһөр. Ас кытта астаан аҕалар. Ийэбит ийэтэ, 75 саастаах эбээбит эмиэ көмө-ама буолар.
Биир сыл олорон, үлэлээн бараммыт, Саха сиригэр бара сылдьыбыппыт. Ван Тоаны кытта дьоммун билиһиннэрбитим. Күһүн этэ. Кэргэним тыа сирин туох баар үлэтин-хамнаһын, барытын кытта билсибитэ. Суолбутуттан-ииспититтэн саллыбыта.
Уратылара эбитэ дуу?
— Мила, вьетнамецтар доруобуйаларын төһө көрүнэллэрий?
— Вьетнамҥа оҕо саада, оскуола, үрдүк үөрэх, медицина, барыта төлөбүрдээх. Онон да буолуо, вьетнамецтар доруобуйаларын наһаа көрүнэллэр. Бурдук аһы сиэбэттэр. Кэргэним Ван Тоан күн ахсын ирииһинэн, оҕуруот аһынан, фруктанан, этинэн, муора бородууктатынан аһылыктанар уонна миин иһэр. Элбэҕи симиммэттэр, кыра кыралаан аһыыллар. Холодильникка хоммут аһы олох сиэбэттэр.
Саастаах дьон сарсыарда эрдэттэн зарядкалыыллар. Эдэрдэр эбиэттэн киэһэ дьарыктаналлар. Кэргэним үлэлээн бүттэҕинэ, бадминтоннуубут. Кыратык ыарыйдахтарына, массаһынан, отунан-маһынан эмтэнэн, аһардан кэбиһэллэр.
Вьетнамҥа аймахтыылар наһаа түмсүүлээхтэр. Ким эмэ ыарыйдаҕына, бары саба түһэннэр көмөлөһөллөр. Онтукалара наһаа үчүгэй. Ол иһин бигэ тирэхтээх курдук сылдьаллар.
— Оҕоҕун Мань-вуну эмиэ төлөөҥҥүн күн сирин көрдөрдөҕүн?
— Оннук төлөбүрдээх клиникаҕа оҕоломмутум. Кэтээн көрүүттэн саҕалаан, барыта 200 тыһ. солк. төлөөбүтүм. Кэргэним Ван Тоан оҕолонорбор балыыһаҕа киирсибитэ. Ити үчүгэй усулуобуйалаах клиника этэ. 40 тыһ. солк. боростуой усулуобуйалаах балыыһалар эмиэ бааллар.
— Төһө эрдэһит омуктарый?
— Вьетнамецтар наһаа эрдэһиттэр. Сарсыарда 4-5 чааска тураллар. Оскуола оҕолоро сарсыарда 6 чаастан үөрэнэллэр. Оҕо саада эмиэ алтаттан үлэтин саҕалыыр.
Оскуола үөрэнээччилэрэ киэһэ 6 чааска диэри үөрэнэллэр. Онтон дьиэлэригэр тиийэн аһаан бараннар, киэһэ 9 чааска диэри куруһуоктарга дьарыктана бараллар. Сайынын гимназиялар биир ый эрэ, оттон көннөрү оскуолалар икки ый сынньаналлар. Оскуолаҕа 12 сыл устата үөрэнэллэр. Ахсааннара элбэх, күрэстэһии баар буолан, оҕолор үөрэхтэригэр наһаа кыһаллаллар.
Бары ньэгирдэрэ (энергиялара) наһаа күүстээх. Олох сылайбаттар. Ол кистэлэҥин билэ иликпин. Омук быһыытынан уратылара эбитэ дуу?.. Кинилэргэ холуйдахха, мин наһаа түргэнник сылайабын. Сороҕор олох сэниэм суох буолан хаалар. Туохтан оннук эбитэ буоллар. Син-биир кинилэр курдук аһыы-сии сырыттаҕым дии.
Вьетнамецтар үгүстэрэ урбаанынан дьарыктаналлар. Онон күрэстэһии улахан. Табаарын хаачыстыбата олох үчүгэй, сыаната удамыр буолуохтаах. Кытайга үөрэммитим бизнеспэр, маҕаһыыным үлэтигэр улаханнык туһалаата.
Кырдьаҕастарга ытыктабыл күүстээх
— Мила, ыччат ытык кырдьаҕастарга сыһыана хайдаҕый?
— Кырдьаҕастары наһаа ытыктыыллар, кинилэри олох өрө туталлар. Ааттарынан ыҥырбаттар, «эбээ, эһээ» диэн, олох саастаахтары «хос эбээ, хос эһээ» диэн ыҥыраллар. Ол ытык кырдьаҕаһы эн аан бастаан да көрөр эбит буоллаххына, оннук ыҥырыахтааххын.
Аҕыйах да сыл аҕа буоллаххына, киһиэхэ барытыгар ытыктабыллаахтык сыһыаннаһаллар. «Убай, эдьиий» диэн ыҥыраллар. Өссө маннык баар, Ван Тоан убайдаах, кини оҕолорун төһө да биһигиттэн балыс буоллахтарына, эһээхий оҕо да буоллун, эмиэ «эдьиий, убай» диэн ыҥырабыт. Оннук үгэстээхтэр. Итини бастаан кыайан ыламматаҕым. Кэлин үөрэнним. Вьетнамҥа аҕа саастаахтарга ытыктабыл итинник күүстээх.
Биэнсийэҕэ тахсыы суоҕун кэриэтэ. Ийэ уонна аҕа кырыйдахтарына, оҕолоругар иитиллэллэр. Инбэлииттэргэ эмиэ биэнсийэ диэн суох.
— Вьетнамецтар суол быраабылатын тутуспаттар, төһө саахал тахсарый?
— Уулуссаны туоруур бэйэтэ стресс. Кэлин син үөрэнним. Саахал, дьон өлүүтэ тахсар.
— Вьетнамҥа киһини тиһэх суолга атаарыы уратылаах дииллэр?
— Киһини тиһэх суолугар атаарыы уратылаах. Икки күнү быһа ырыа ыллыыллар, барабанныыллар, турба үрэллэр. Аттынааҕы ыалларга мэһэйдээх курдук. Суох буолбут дьонноругар анал тумбаҕа хаартыскаларын уура сылдьаллар. Хас бырааһынньык ахсын онно ас уураллар, чүмэчи уматаллар. Суох буолбут дьоннорун мэлдьи өйдүү-саныы, ахта сылдьаллар.
Дьиктитэ баар, 3-5 сылынан кистээбит киһилэрин хаттаан хостоон таһаараллар эбит. Дьардьамата, уҥуохтара эрэ хаалбыт буоллахтарына, үчүгэй үһү. Оттон этэ-сиинэ баар буоллаҕына, соччото суох диэн өйдөбүллээх эбит.
(Вьетнамҥа дьону кистииллэригэр дууһалара чэпчэкитик көттүн диэн, наһаа ытаабаттар-соҥооботтор, оннук муударай омуктар диэн истибиттээхпин. Ааптар).
— Кэргэниҥ Ван Тоан итэҕэлэ буддизм дуо?
— Оннук, буддист.
— Вьетнам тылын төһө биллиҥ?
— Кэпсэтии тылын биллим. Докумуону эҥин толоруу өттүгэр Ван Тоан көмөлөһөр.
— Мила, омук сиригэр кийиит буолар саамай уустуга туохха сытарый?
— Кэргэним Ван Тоан миигин таптыыр, харыстыыр, эппиэтинэстээх буолан, улахан туох да уустугу көрсүбэтим диэххэ сөп. Арай тас дойдуга олорор саамай уустуга диэн, аттыгар күн күбэй ийэҥ суоҕа. Кини ыалдьыбыт, мөлтөөбүт буоллаҕына, аттыгар суох буолаҥҥын көмөлөспөккүн. Видеосибээс баар буолан, абырыыр. Ахтылҕаммын онон кэпсэтэн таһаарабын.
— Төрүт аскын төһө ахтаҕын?
— Вьетнам аһа-үөлэ төһө да үчүгэй буоллар, төрүт аспын син-биир ахтабын. Ордук тоҥ балыгы уонна собону. Чөчөгөй атыылаһаммын күөрчэхтээччибин уонна алаадьылааччыбын. Оччоҕо дойдубар баран кэлбит курдук санааччыбын, санаам көтөҕүллээччи.
— Мила, интэриэһинэй кэпсээниҥ иһин махтанабын.
Людмила НОГОВИЦЫНА
ПОДЕЛИТЬСЯ: