Биһиги омукка «кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын?» диэн ыйытыы олус дириҥ ис хоһоонноох ыйытыынан буолар. Урукку өттүгэр төрдүн-ууһун билбэт киһи, киһинэн ааҕыллыбата. Оннук киһини илээт киһи диэн ааттыыллара.
Былыр ытык кырдьаҕастар мэлдьи ким оҕото буоларгын ыйыталаһар, туоһулалһар буолаллар эбит. Аҕаҕын, эһээҕин биллилэр эрэ, хас эмэ сүһүөх хаан дьоҥҥун иннигэр ууран биэрэллэрэ. Төрдүгүн-уускун үчүгэйдик билэр буоланнар, эн хайдах-туох киһи буоларгын сабаҕалаан, тута билэллэрэ.
Кэлиҥҥи кэмҥэ төрдүн-ууһун интэриэһиргиир дьон элбээн эрэрэ, онно аналлаах кинигэлэр бэчээттэнэн тахсан эрэллэрэ кэрэхсэбиллээх. 2024 сыл бүтэһик күннэригэр «Уотту удьуор утума: Протопоповтар аҕа уустара» диэн кинигэ сүрэхтэниитигэр сылдьыбытым.
Төрүччү
Төрүччү диэн «төрүт» диэн тылтан тахсар. Бу тыл аймаҕы-урууну ааҕыыны бэлиэтиир. Былыргы сахалар төрүттэрин кырата тоҕус киһи үйэтигэр диэри билэллэрэ. Ити мээнэҕэ буолбатах этэ. Хаан булкуһуутун таһаарбакка, төрүөх доруобай, чэгиэн буоларын ситиһэллэрэ. Кыргыс үйэтигэр «кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын?» диэн туоһулаһан, тыыннаах хааларгын, эбэтэр өлөргүн быһаарар суолталааҕа. Суолга көрсүбүт киһилэрин төрдүн-ууһун аҕыннаран, «кэпкин туон» дииллэр эбит. Өстөөх аҕа ууһун киһитэ буоллаҕына, өлөрөн кэбиһиэхтэрин сөптөөҕө. Кыргыһан кыайдаххына, эбэтэр мүччү туттаран, куоттаххына эрэ, тыыннаах хаалларыҥ. Биһиги омукка төрдү-ууһу дириҥник хорутан билэр-көрөр үгэс 1930-с сылларга диэри салҕанан кэлбитэ биллэр.
Сыыйа ити үгэспит сүтэн-симэлийэн киирэн барбыт. Биирдиилээн эрэ дьон интэриэһиргээн үөрэтэллэрэ. Кистэл буолбатах, хос эбээлэрин уонна эһээлэрин толору ааттарын-суолларын билбэт киһи үгүс.
Төрүттэрин-уустарын туһунан кинигэ ылла да, кыайан түргэнник оҥоһуллубат. Ити баар суол. Аймахха, аҕа ууска үрдүкү күүстэр итинэн дьарыктаныахтаах киһини анаан-минээн ыыталлар дуу диэн санаалаахпын. Өбүгэ, архыып тыыннарын уйар айылҕалаах киһини…
М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет Арассыыйа хотугулуу-илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын институтун культурология кафедратын доцена Семен Семенович Протопопов-Арчын Уотту «Уотту удьуор утума: Протопоповтар аҕа уустара» диэн кинигэни сэттэ сыл устата бэлэмнээн таһаарбыт. Унньуктаах сэттэ сыл устата ындыы, сүгэһэр оҥостон, бэйэтин кытта илдьэ сырыттаҕа. Ол оннугар аймах-хаан дьонугар, кэлэр көлүөнэ ыччакка тугунан да кэмнэммэт бэлэҕи утары ууннаҕа. Бу аймах дьон бигэ тирэхтээх буолалларыгар олук уурдаҕа.
Хайа баҕарар кинигэни суруйарга ылсарга туох эрэ төрүөт баар буолар. Семен Семенович бу кинигэни ылсарыгар кырдьаҕас эдьиийин Анна Ивановна Протопопованы кытта атах тэпсэн олорон кэпсэтиитэ тирэх буолбут. Ити 1994 сыл этэ. Семен үрдүк үөрэх кыһатыгар иккис кууруска үөрэнэ сылдьара. Оччолорго сотовай төлөпүөн, диктофон диэн суоҕа. Онон эдьиийин кэпсээнин барытын тэтэрээккэ сурунан ылбыта. Эдэркээн киһи ытык кырдьаҕастыын сэһэргэспитэ, кэпсээбитин бэлиэтэммитэ, кини ол саҕаттан тыыппалааҕын көрдөрөр ди саныыбын. Мээнэ эдэр киһи итинник гыммата чуолкай.
Сэмэн сүүрбэ үс сыл ааспытын кэнниттэн, 2017 сыллаахха эдьиийин кэпсээнин сайыннаран, кинигэ оҥорорго быһаарыныы ылыммыт. Национальнай архыыпка тиийэн докумуоннары хаһыспыт. Манна икки сыл устата үлэлэспит. Ол кэнниттэн өбүгэлэрэ олорбут сирдэригэр-уоттарыгар Уоттуга тиийэн, аал уоту оттон, айах тутан, көҥүл ылан, бу кинигэ күн сирин көрбүт. Күндү ааҕааччыларым маны тоҕо сиһилии кэпсээтин диир буоллаххытына, үөһэ этэн аһарбытым курдук, төрүччү оҥоһуллара, суруллара хаһан да судургу буолбатын өйдөтөөрү. Сорохтор боростуой баҕайытык оҥоһуллар курдук саныыллара, толкуйдууллара эмиэ баар суол. Оттон сорохтор төрүттэрин-ууустарын төһө да билиэхтэрин-көрүөхтэрин баҕардаллар туохтан саҕалыахтарын билбэттэрэ-көрбөттөрө эмиэ баар.
Архыыпка 1758 сылтан 1858 сылга диэри ыытыллыбыт ревизскэй сказкалар харалла сыталлар. Ыраахтааҕы былааһын саҕана дьаһааҕы, нолуогу эр дьон төлүүрэ. Онон сурукка эр дьону кичэйэн киллэрэллэрэ. Биэрэпиһи үгүстүк оҥороллоро. Ону ревизскэй сказка диэн ааттыыллар. Манна дьон барыта киирэрэ. Саастара эмиэ ыйыллара. Маны таһынан төрүччүнү оҥорууга оччотооҕута ходуһа сирин түҥэтии испииһэктэрэ эмиэ көмө буолуон сөп. Ити туһунан учуонай Гавриил Васильевич Попов хаста да суруйан турардаах.
Уотту
Кинигэ олус үчүгэйдик таҥыллан оҥоһуллубутун бэлиэтиэм этэ. Уон биир түһүмэхтэн турар. Тэрээһиҥҥэ Семен Семенович аныгы үйэ сиэринэн билигин куйаар ситиминэн киирэн, киһи төрдүн-ууһун үөрэтигэр кыах үөскээбитин туһунан ахтан ааста. Кини итиннэ аналлаах курска үөрэммит.
Уотту диэн сир ханна баар эбитий? Бүлүү улууһун Чернышевскай нэһилиэгин сирэ-уота. Бу сиргэ-уокка икки аҕа ууһа тэнийэн, бэрт эйэлээхтик, бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөсүһэн олорбуттар. Протопоповтар (Ат айах) уонна Корякиннар (Дарда). Ат айах аҕа ууһа Бүлүүгэ эрэ буолбакка, Мэҥэ-Хаҥалас Мооругар уонна Уус-Алдан бастакы Өспөҕөр олорон ааспыттар эбит.
Ат айах тоҥус оҕонньоро бултаах-алтаах үтүө сиргэ кэлэн, манна олоруохха сөп эбит диэн бэлиэ мас аспыт. Кэлин онно кэлэннэр, ууһаан-тэнийэн олохсуйбуттар. Тоҥус оҕонньоро тиийбит сиригэр уот оттон, сыт таһааран, буруолатан, ыраастыы уонна арчылыы сылдьар үгэстээх эбит. Онтон сиэттэрэн, төрүт сирдэрин Уотту диэн ааттаабыттар. 1912 сыллаахха Уотту Дьөккөн нэһилиэгиттэн арахсан, туспа нэһилиэк буола сылдьыбыт. Маны архыып докумуона бигэргэтэр эбит.
Ааптар Протопоповтар аҕа уустара түөлбэлээн олорбут сирдэрин-уоттарын, барытын кинигэҕэ киллэрбит. Кинигэ төрдүс түһүмэҕэр Уотту айдарыылаах, айылҕалаах дьонун туһунан ахтыллар. Ол курдук, Петр Павлович Протопопов-Ардьаҕаһын кулуба, Иван Васильевич Протопопов-Сиилэп Уйбаан аатырбыт уус, от охсооччу, аата ааттаммат улуу ойуун, кинигэ ааптарын аҕата, айылҕаттан айдарыылаах Семен Сергеевич Протопопов, Социалистическэй Үлэ Геройа Петр Иванович Протопопов, уо.д.а. киллэриллибттэр. Маннык курдук улуу өбүгэлэрдээҕин билэн-көрөн баран, ыччат дьон бу олоххо хайдах бигэ тирэҕэ суох сананыахтарай? Кинигэҕэ Протопоповтар өбүгэлэриттэн саҕалаан, күн бүгүнүгэр диэри баар аймах-хаан дьонноро-сэргэлэрэ толору киллэриллибиттэр. Ону таһынан Чернышевскай нэһилиэгин баһылыктара, бары ахтыллыбыттар. Сэттэ баһылыктан биэһэ төрүт Уотту сириттэн-уотуттан тардыылаахтара ыйыллыбыт.
Кинигэ биир эрэ киһи сыратынан кыайан тахсыбат. Онон көмөлөспүт, сүбэ-ама буолбут дьон киллэриллибиттэрэ, хайҕаллаах.
Бу Семен Семенович Протопопов-Арчын Уотту «Уотту удьуор утума: Протопоповтар аҕа уустара» диэн кинигэтинэн сирэйдээн, ыччакка төрдүгүтүн-уускутун интэриэһиргээн, билэ-көрө сатыырга кыһаныҥ, төрүччүтүн билэр киһи бу эндирдээх олоххо бигэ тирэхтэнэрэ саарбахтаммат.
Людмила НОГОВИЦЫНА
ПОДЕЛИТЬСЯ: