Ийэттэн ордук таптыыр суох!                     

Ханнык багарар киһиэхэ Ийэтэ саамай күндү, кэрэ, нарын  киһи. Ийэ биһиэхэ олох биэрэр, күн сирин көрдөрөр, олоххо дьулуурга үөрэтэр.

Мин ийэм Афанасьева Евдокия Алексеевна, кыыһынан  араспаанньата Иванова, 1888 сыллаахха Муоһааны диэн үрэх баһыгар сүөһү ииттэн олорбут түөрт оҕолоох ыалга иккис оҕонон төрөөбүт. Улахан убайа Уйбаан  доруобуйатынан сыыйыллан сэриигэ ыҥырыллан барбакка булдунан дьарыктанан олорбут. Ол сылдьан уончалаах уолунаан сэрииттэн күрэнэ сылдьар дезертир киһи илиититтэн тайҕаҕа суорума суолламмыттар. Бэркэ билэр киһилэрэ оҕону даҕаны аһыммакка үнтү сэймэктээн өлөртөөбүт. Кэлин тутуллан баран суутугар ийэбэр өссө эппиттээх үһү: «Огдоочуйа, миигин баалаама, тыын былдьаһыга буолан сэптэрин-сэбиргэллэрин ылаары өлөртөөбүтүм. Оҕону син биир соҕотох хаалан өлүө диэн харыстаабатаҕым».

Ийэм биир балта Иванова Матрена Алексеевна Сүлэҕэ биир соҕотох Өлөксөй диэн уол оҕолоох ыал буолан олорбута. Ол сыыдьааннара бары Сүлэҕэ, Дьиикимдэҕэ олохсуйан оҕо-уруу төрөтөн ыал бэттэрэ буолан олороллор. Кыра балта Марыына Чуукаарга ыал буолан олохсуйан хаалбыта.

Ийэбин, 17 саастаах эдэркээн кыыһы, Андабый диэн сиргэ олорор киһиэхэ күүстэринэн эргэ биэрбиттэр. Ол киһиэхэ олох сүрэҕэ сыппатах. Сайын от үлэтин саҕана ынах хомуйа сылдьан «дойдум манан баар буолуохтаах» диэн баран ойуур тыа быыһынан күрээн дьонугар төннөн кэлбит.

Кэлин Чуукаар нэһилиэгин Хампаҕар олорор Лэчэгээрэптэр диэн аҕа ууһун уолун сөбүлээн кэргэн тахсар. Аҕам, Лэчэгээрэп Капитон Афанасьевич, 1886 сыллаахха төрөөбүт. Ыал 11 оҕону төрөтөллөр. Онтон сэттэтэ тыыннах ордоллор: Татыйыына, Маайа, Баһылай, Аана, Дуунньа,  Миитэрэй уонна мин, Биэрэ. Улахан кыыс Татыйыына  Хорулаҕа аймахпытыгар иитиллибитэ. Биһиэхэ хойут кэлбитэ.

Сэрии буолуон иннинэ улахан курааннар тураннар, мин дьонум сүөһүлэрэ эрдэ эстибит. Аҕам ас барбат буолан ыалдьан хас да сыл сыдьааран сытан хаалбыт. Урукку өттүгэр холкуоска үлэлээн, балыктаан аһаталаан ыалы тутан олорбут киһи аны бэйэтэ көмөҕө, көрүүгэ наадыйар кыһалҕаҕа киирбит. Ийэм муҥнаах соҕотох санныгар биэс кыра саастаах оҕолор астара-таҥастара, көрүүлэрэ-харайыылара сүгүллэн хаалар. Наһаа үлэһит, иистэнньэҥ, имииһит буолан үлэтин  быыһыгар ыалларга ыҥырыкка сылдьан үлэлээн оҕолорун аһаталыыра. Хоргуйан эрэ өлбөтөллөр диэн туох  да үлэттэн аккаастаммат этэ.

                                  Оҕолорун хоргутумаары…

Сэрии буолбут сылыгар Чуукаарга хоргуйан өлүү элбиир. Эдьиийим Маайа, 18 саастаах кыыс, өлбүт дьону хомуйан сыарҕаҕа тиэйэн эргэ дьиэҕэ илдьэн сүөкүүр эбит. Ити үлэтигэр биир лиитирэ холбу үүт биэрэллэр этэ. Ийэм дьоннорго баран иистэнэн кэлэригэр биир ыстакаан бурдук уонна тар илдьэ кэлэрэ. Онтунан хааһы оҥортоон сиэтэлиирэ. Ынах тириитин соһон аҕалан дьиэтигэр имитэрин өйдүүбүн. Инчэҕэй тирии субатын сүлэн ылан миин буһарар этэ. Онтон, тиэрэн баран, түүтүн үрэр, таҥас оҥорор. Ол олорон кытыытыттан быһан ылан биһиэхэ биэрэр. Ону улахаттар ылан көмүлүөк оһоххо үтэ охсон биэрэллэрин сиир этибит. Ийэм тириини, аны хатарыан иннинэ, халыҥын ылан чугуун иһиккэ уган оһоххо туруоран буһарара. Онон оҕолорун аһатара. Ол кэнниттэн аны тириини өр баҕайы талкыга имитэрэ. Имитиигэ обургу кыргыттар көмөлөһөр этилэр. Онон тирии таҥас буолар үлэтэ бүппэт. Кур уҥуоҕу хомуйан    аҕалан оргутар. Оргуйбут ууттан үөһээҥҥи хоргунун хомуйан ылар. Онтон хатырыгы уматан чоҕун ылан ол хоргуҥҥа холбоон маас курдук оҥорон тириитин умунуохтуур. Онто хап-хара тирии буолан тахсар. Дьэ ону имитэн аны этэрбэс тигэр. Мин, биэспэр         сылдьар кыыс, ийэм түүн аайы көмүлүөк оһох иннигэр төҥкөйөн олорон иистэнэ олорорун өйдөөн хаалбыппын…

Аҕам соторулуурун билэн сытан, дьон бөҕө хоргуйан өлөн эрэллэриттэн дьиксинэн, оҕолорун хоргутан өлөрүмээри ийэбэр Ньурбаҕа көһөн киирэригэр сүбэлиир.

Ити иннинэ дьонум Ньурба Сүлэтигэр Нымылахха сүөһүлээх ыалга кыстыы киирэр идэлээхтэр эбит. Мин онно кыстаан олордохторуна Нымылахха төрөөбүппүн. Онон оҕолорун хоргутан өлөрбөт кыһалҕаттан, ийэм ыалдьа сытар кэргэнин, оҕолорун хаалларан Ньурбаҕа киирэргэ күһэллэр. Балтараа саастаах оҕотугар пособие 50 солкуобай харчыны ыла диэн ааттаан  Ньурбаҕа аттанар. Миигин аҕам убайдааҕар харчы төлөөн биир сылга диэн кэпсэтэн хаалларар. Балтараалаах уол, икки кыыс аҕаларын кытта хаалалллар. Эдьиийдэрим тохтубут бурдугу хомуйан лэппиэскэ оҥорон сииллэр эбит, тугу булбуттарынан аһаан олорбуттар. Кыра уол Миитэрэй балтараа сааһыгар иһинэн ыалдьан өлөн хаалар. 1941 сыллаахха аҕам олохтон туоруур. Убайа Лэчэгээрэп Мэхээлэ быраатын бүтэһик суолга атаарбыта.

Ийэм Ньурбаҕа киирэн Сүлэҕэ олохсуйар, ыалы кэрийэ сылдьан иистэнэр. Онтон бастакынан эдьиийбин Аананы Уйбаан Өлүксүөйэптээххэ үлэһитинэн кэпсэтэн Чуукаартан ыҥыттаран ылбыта. Сотору Дуунньаны ыалга үлэ булан эмиэ аҕалтарар. Убайым Баһылай Куһаатап Мэхээлэлээххэ бурдук тардааччыннан үлэлээн айаҕын булунар. Саас, сир харааран эрдэҕинэ, миигин сыарҕаҕа тиэйэн Чуукаартан Сүлэҕэ аҕалаллар. Ол саҕана ийэм хараҕынан көрбөт Чоҥкордуур эмээхсинэ диэҥҥэ үлэһитинэн сылдьара. Онтон дьэ күһүн холкуоска ыанньыкытынан үлэлии киирэр. Ити 1944 сыллаахха этэ. Оҕолорун хоргуйан өлүүттэн быыһаталаан аҕалан Сүлэҕэ олохсуйбута. Уопсай дьиэҕэ миэстэ биэрэннэр элбэх баҕайы ыалы кытта күргүөмнээхтик, эйэлээхтик олорбуппут.

Суоруна тыаһыттан уһуктарым

Онтон ийэбин бараан көрөөччүнэн ылбыттара. Кыһын барааннары хотон иһигэр көрөр этэ, сайын хотон ыраастыыра. Мин, ол саҕана уончалаах кыыс, сайыны супту бараан маныыр этим. Кэлэн дьиэбэр бэрт түргэнник аһаан эрэ барарым. Барааннарым ыһыллан хаалбакка бары күргүөмүнэн сылдьаллара, истигэннэрэ диэн сүрдээх этэ. Биһиги онно бараан ферматын уопсайыгар олорбуппут. Эдьиийдэрим, убайым холкуоска үлэлиир этилэр. Сарсыарда эрдэ баҕайы  суорума тыаһыттан уһуктар этим. Ийэм бурдук тарда турар буолара. Онтон күнүскү лэппиэскэтин оҥорон баран үлэтигэр сүүрээхтиирэ. Сарсыарда турбуппут этэрбэспит кууран, саҥа сылаас угунньах угуллан бэлэм турар буолааччы. Кыһын куобах тириититтэн сирийэн сып-сылаас куллуку тигэттээн кэтэрдэр этэ. Аһыыҥка сурда турбут сылларыгар от үлэтигэр диэн Эҥээрдэккэ, Иэһээккэ, Үөһээ Бүлүүгэ элбэх киһини ыыталыы сылдьыбыттара. Онно ийэм эмиэ баара. Сайын оттуу, кыһын кыстыы барар этилэр. Саас, уу-хаар тахсан эрдэҕинэ, тарбыйахтарын сыарҕага быраҕан баран, бэйэлэрэ сатыы 20-чэ көстөөх сири хааман кэлэллэрэ. Этэрбэстэрэ үнтү сытыйан илдьирийэн кэлээхтииллэрэ…

Ийэм олоххо мындырдара

Ийэм ииһин олох бырахпатаҕа. 80 сааһын туолуор диэри иистэнэр тэрилин илдьэ баран ыалга иистэнэн кэлээччи. Унтуу, бэргэһэ бөҕөнү тигэн элбэх киһини таҥыннарбыт буолуохтаах. Сылгы тыһынан элбэх бүүппэҕи тикпитэ. Миэхэ үрүҥ бүүппэҕи тикпитин өйдүүбүн. Эчи кырасыабайа, маҕана бэрдэ көрөргө! Сарыыны тирииттэн эмиэ бэйэтэ оҥорор этэ. Сып-сымнаҕас сарыыттан тапочка, түүппүлэ тигэр этэ. Онтун өссө оһуордатааччы. Миэхэ тумустаах маҥан түүппүлэ тикпитин өр кэппитим. Иистэнэригэр наһаа ыраастык, чэнчистик да туттар этэ. Ханна даҕаны кини түүтэ, тириитэ, саба, мала ыһылла сытарын көрбөт этибит.

Иистэнэр сабын бэйэтэ хатан оҥороро. Дьонтон көрдөһөн ынах сиһин иҥиирин ылан кэлэрэ. Онтун сыыйан ылан хатаран төттөрү таары хатайдаан сап оҥороро. Сабын модьу, синньигэс гына арааран иистэнэргэ бэлэмнээн эрийэн кэбиһэр этэ. Иистэнэр тэрилин барытын мунньан илдьэ сылдьааччы.

Ийэбэр ынах быата бөҕөнү хататтарар этилэр. Кини хаппыт быалара олох кытаанах, сөллүбэт, быстыбат буоланнар дьон сөбүлээн сакаастыыра.  Сурата, тобугун үрдэ, ньылбырыйан бааһыран тахсыар диэри ынах быатын хатара… Кэлин ол аһыйан ыалдьарын тулуйбакка сотуруо тигэн чукку курдук кэтэн баран хатар буолбута. Аны аттарга көнтөс тигэрэ. Улахан аты айааһыырга анаан биэс быаны холбоон тигэн кэтит көнтөһү оҥорон биэрэрэ. «Хаппытыан эмээхсин көнтөһө» диэн аатырар көнтөстөр буолааччылар.

Ийэм өссө кыралаан отоһуттуур этэ. Эмтээх оттору хомуйан хатаран ис ыарыйдаҕына оҕолору даҕаны, ньирэйдэри даҕаны эмтээн кэбиһэрэ. Мин быарбынан ыалдьыбыппар иигинэн эмтээн туруорбута. 87 сааспар тиийдим даҕаны быарым баалаан ыалдьарын билбэтим. Сиэнэ уол быарынан ыалдьыбытыгар ыалдьа сылдьыбыт кыыс оҕо чанчыгын баттаҕын, тыҥыраҕын кырыйан ылан аҕалан хобордооххо ыһаарылаан, ол буруотунан суорҕан анныгар олордон тыыннаран эмтээбитин өйдүүбүн. Тарбах сүһүрэн ыалдьарын, билигин «панариций» диэн ыарыыны, эмиэ эмтиирэ. Саҥа ыалдьан, кытаран, кэйэн барбыт тарбахха «ыарыы хараҕа» диэн туһаайан тыыннаах баҕаны аҕалан баайан төнүннэрэр этэ. Мин тарбаҕым итинник иккитэ ыалдьа сылдьыбытын эмтээн турардаах. Тииһэ ыалдьан сордоно сылдьар киһиэхэ мас үөнүн хомуйан аҕалан кумааҕыга суулаан ытыттаран эмиэ аһардар буолара. Бэйэтигэр түөн уурунан уҥуоҕун эмтэнэр этэ. Ол чэрдэрэ атаҕар килбэччи оһон хаалбыттарын көрөрүм. Өлүөр диэри сүһүөх ыарыытын билбэтэҕэ.

Тыыннааҕар эппэтэх тылларым…

1956 сыллаахха миигин холкуоска ыанньыксытынан ылбыттара. 1957 сыллаахха сопхуос тэриллибитэ. Онно «рабочай класс» буоламмыт дохуот бөҕө  аахсан харчылана түспүппүт. 70-80 солкуобайы ый аайы хамнас төлүүр буолбуттара. Ийэм рабочай быһыытынан пенсияҕа барбыта. Бэйэтэ бас билэр үптэнэн пенсия ылан баран үөрбут сирэйэ билигин даганы харахпар баар курдук.

Мин ыал буолбутум. Бэйэбит кэтэх дьиэ туттан, бургунас ынахтанан, хаһаайыстыба оҥостон туспа барарбытыгар ийэм миигинниин олорбута. Дьиэҕэ-уокка көмө, илии-атах буолара. Бургунаспыт үүтүттэн сүөгэйи мунньан арыы оҥорон сиэтэлиирэ.

Ийэм күүстээх санаалаах, кытаанах характердаах, муударай өйдөөх буолан биһиги тыыннаах ордон, оҕо-уруу төрөтөн тиийэн кэллэхпит. Төһө даҕаны ымманыйан барыбытын сыллаталыы, имэрийэ-томоруйа сылдьыбатар хас биирдии бэйэбит Ийэ тапталын сылааһын, кини кыһаллыытын, долгуйуутун эппитинэн-хааммытынан билэн киһи буоллахпыт дии. Төһө даҕаны ыарахан олоҕу олорон ааспытын иһин ийэм дьоллоох! Кини оҕолорун сыдьааннара  халыҥыы, элбии тураллар. 20-тэн тахса сиэннэрэ, 40-тан тахса хос сиэннэрэ, 40-тан тахса хос-хос сиэннэрэ араас сирдэринэн-дойдуларынан –  Австралияҕа, Тюменьҥа, Москваҕа, Казаньҥа, Новосибирскайга уо.д.а.– тэнийэн олороллор

Ийэм 1974 сыллаахха алтынньы 26 күнүгэр күн сириттэн күрэммитэ. Мин эдэрбэр тэптэрэн дуу, төрүөхтэн аттыбар куруутун баарыгар үөрэнэн хаалан дуу, тыыннааҕар аахайбат курдук туттарым. Истиҥ-иһирэх тыллары, «таптыыбын» диэн этиэхпин кыбыстар курдугум. Ийэбэр тыыннааҕар эппэтэх таптал, махтал тылларын билигин хойутаан да буоллар этиэхпин наһаа баҕарабын… Ийэкэм барахсан бүтэһик имэрийэ көрбүт хараҕа, сымнаҕас мичээрэ истиҥиэн, сылааһыан, чугаһыан! Оо, онно сүүрэн тиийэн кууһан ылан, сүрэхпэр сыһыаран сыллаан ылбытым буоллар даа!!! Иһирэх истиҥ тыллары кулгааҕар сибигинэйбитим буоллар даа!!! Ити түгэн үйэм тухары өйбөр-санаабар ыар баттык буолар, хомотор, хоргутар…

Билигин итинтэн сибээстээн оҕолорбор, сиэннэрбэр, ыччаттарга этиэхпин баҕарабын: Ийэни тыыннааҕар харыстааҥ, сааһырбыт сүрэҕин сымната чаастатык иһирэх, сымнаҕас тыллары этиҥ, сайаҕас сыһыаннаах буолуҥ, кууһан ылан сыллыы сылдьыҥ. Ийэттэн ордук күндү суох, ийэттэн ордук таптыыр суох!

Ийэбин кэриэстээн, киниэхэ анаан, махтанан, сүгүрүйэн туран бу ахтыыны соҕотох хаалбыт 87 саастаах кыра кыыһа суруйдум.

Вера Афанасьева,

САССР Верховнай Советын депутата,

Саха Республикатын норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ,

Ньурба оройуонун Сүлэ нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо,

тыа хаһаайыстыбатын, үлэ, тыыл  бэтэрээнэ.

ПОДЕЛИТЬСЯ: