Ытык Айылҕа кэлэйиититтэн атыннык ааттаабаппын
Тулалыыр эйгэҕэ сыһыаны тосту уларытар кэм кэллэ
Өбүгэлэрбит этэллэрин курдук, балаҕан ыйыгар олус сылаас, дьахтар быттанар күннэрэ турдулар. Биир үтүө күн күөх хонууга тахса сырыттым. Киһи эрэ хомойор-хоргутар хартыыната. Пиибэ, утах бытыылкалара, тахсан киирбит кумааҕылара ыһылла сыталлар. Хаарыан айгыр-силик айылҕабытыгар маннык сыһыан…
Хоруонатааҕар буолуох алдьархайдар
Бу күөх хонууга Дьокуускай куорат олохтоохторо бөҕө дьаарбайаллар ээ. Этэргэ дылы, ити бөҕү-сыыһы көрө-көрбөтөх, билэ-билбэтэх буолан ааһа көтөр буоллахпыт.
Ити кэнниттэн хоруона дьаҥа хантан күөрэйдэ диэн соһуйбута-өмүрбүтэ буолабыт. Салгыы итинник дьаһанан олордохпутуна, майгыбытын-сигилибитин көннөрбөтөхпүтүнэ, уларыппатахпытына, хоруонаатаҕар буолуох алдьархайдар ааҥныахтарын сөптөөх. Икки атахтаах кэһэйэ илигинэ өйдөммөтө баар суол.
Уһун кыһыны быһа күөҕүнэн чэлгийбит самаан сайыммытын тэһийбэккэ-тулуйбакка күүтэрбит баар суол. Ол эрээри ордук кэлиҥҥи сылларга кэтэспит дьылбыт кэмигэр көй салгынынан тыынарбыт, хомойуох иһин, кэмчитийдэ. Хаарыаннаахай ойуурдарбыт уокка былдьаналларын харааста көрөбүт.
Оннооҕор көмүс күһүн сөрүүкэбитин кэннэ, ойуур баһаардара тохтообот буоллулар. Урукку өттүгэр итинник буолбутун өйдөөбөппүн.
Бу ыстатыйаны аахпыт дьонтон 3-5% да, бэйэлэригэр түмүк санаа оҥостуналлара буоллар, улахан ситиһии, кыайыы буолуох этэ.
Хаарыйар уонна таарыйар сурук
Куйаар ситимигэр бэрт интэриэһинэй, киһини толкуйдатар суруйууну булан аахпытым. Ааҕааччыларбар ол туһунан мантан аллараа билиһиннэриэҕим. Үөһэ эппит сурукпар төннүөҕүҥ. Куйаар ситимигэр сайдыылаах тас дойдуга быстах кэмҥэ олорор биир дойдулаахпыт суруйбут-бичийбит этэ. Кини былырыын сайын ахтылҕаннаах төрөөбүт-үөскээбит дойдутугар, чугас дьонугар күүлэйдии, сынньана кэлэ сылдьыбыт. Сурук ис хоһоонун кытта билиһиннэриим.
«Ийэбин уонна аймахтарбын кытта оҕо сылдьан сөбүлээн оонньуур, көччүйэр, сөтүөлүүр күөллээх, күөлүн кытыытыгар кыра кумахтаах хонууга шашлыктыы, сынньана бардыбыт. Баран иһэн харахпар оччотооҕу кэрэ көстүү, хартыына курдук элэҥнээн ааста. Онтон манньыйан, саҥата суох мичээрдээн ыллым. Үөрүү долгуна түөспүн ыксары кууһар. Кэмниэ кэнэҕэс ахтылҕаннаах эбэлээх, хонуубар тиийэн кэллибит. Били санаам өрө көтөҕүллүүтэ ханна да суох буолла. Киһи эрэ хараастар хартыыната… Бөх-сыыс, бытыылкалар, пиибэ, утах бааҥкалара ыһылла сыталлар. Урукку сүүрэкэлиир ыраас кырдалым ханна да суох буолбут. Дьэ биир арыый да ыраас миэстэни буламмыт, эбии хомуйаммыт пикниктыыр сирбитин бэлэмнээтибит. Шашлыкпытын буһардыбыт. Кэпсэтэн-ипсэтэн аһаатыбыт. Дьиэҕэ төннүү буолла. Дьонум турдулар да бараары гыннылар. Бөхпүтүн хомуйуохха диэн тохтоттум. Пакекка ас тобохторун, бөхпүтүн хомуйан уктум. Массыынаҕа малбытын-салбытын уган баран, дьоммор кэлбитим, били бөхтөөх пакетым суох буолбут. Соһуйдум. Ол-бу диэки көрүөлээтим. Онуоха ийэм: «Бөхтөөх пакеты ол хомустар быыстарыгар бырахпытым. Дьон барыта быраҕар», — бэрт холкутук эттэ. Хомустар быыстарыгар илиим тиийбэккэ, кыайан бөхпүн ылбатым. Кырдьык, толору бөх эбит. Ол кэнниттэн айаннаан иһэн төбөбөр маннык санаалар киирдилэр. Итинник киргэ-хоххо олорон, туох сырдык, кэрэ, баай-дуол сыстыай? Былааһы, салалтаны ойон тура-тура үөҕэллэр, мөҕөллөр-этэллэр. Дойдубут хас биирдии олохтооҕо өйдөрүн-санааларын төрдүттэн уларыттахтарына эрэ, олох-дьаһах уларыйарын өйдүүр кэм кэлбит». (Нууччалыыттан көҥүл тылбаас. Авт.)
Хас биирдиибитин таарыйар уонна хаарыйар сурук. Ол эрээри үгүстэр харахтара, өйдөрө-санаалара үөрэнэн, буолар буолуохтааҕын курдук ылынар күннээҕи көстүү. Ити гынан баран, иһэ истээх…
Долоҕойбутугар оҕустардахпытына эрэ
Өбүгэлэрбит бэйэлэрин Ийэ айылҕа оҕолорунан ааҕыналлара. Кинилэргэ сири-уоту киртитэртэн, буортуну оҥорортон улахан аньыы суоҕа. Ытык айылҕаны хоргутуннарбат, кэлэппэт курдук олорорго кыһаналлара. Кинини таптаан, харыстаан, кэлэр көлүөнэҕэ чөл туруктаах хаалларарга кыһаналлара.
Оттон билигин хайдаҕый? Айылҕабытыттан тэйбиппит, ібүгэлэрбит үтүі үгэстэрин тутуспакка олорон кэлбиппит баар суол. Нэһилиэнньэлээх пууннар чугастара бөҕүнэн-сыыһынан туоллулар. Ханна аһаатыбыт-сиэтибит да, сол курдук тобохпут олорбутунан хаалар. Аньыырҕааһын диэн суох. Айгыр-силик айылҕабыт барахсан тулуйа сатаан баран, уотунан уонна уунан бэйэтин-бэйэтэ ыраастана сатыыр. Итини таһынан бу кістүүлэр икки атахтаах айылҕа илиитигэр баара-суоҕа кыймаІныыр үіІІэ-кійүүргэ тэІнэґэрин дакаастыыллар. Айгыр-силик айылҕа бэйэтэ туспа сокуоннаах. Этэргэ дылы, кини иннигэр хотун-тойон диэн суох, бары тэҥмит.
Хас биирдиибит ытык айылҕабытыгар сыһыаммытын уларыппатахпытына, өтөрүнэн олохпут-дьаһахпыт көнөрө биллибэт. Ылан көрүөҕүҥ, чэбэрдик туттан олорор дойдулар, бары баайдык, кыахтаахтык олороллор. Оттон, этэргэ дылы, кири-хоҕу бүрүнэн олорор судаарыстыбалар — дьадаҥылар, кыамматтар-түгэммэттэр. Билигин олоххо сыаннас уларыйбыт кэмэ. Ол курдук, харчыны таҥара оҥостубут кэм. Киһи барыта баайдык-тоттук, кыахтаахтык олоруон баҕарар бириэмэтэ. Онон баҕар ити холобурунан биир эмэ киһи өйүн-санаатын уларытыам диэн маны суруйарга күһэлинним.
Хойутаан да соҕус буоллар, бөххө, тобоххо сыһыан судаарыстыба өттүттэн уларыйан эрэрэ санааны көтөҕөр. Ол гынан баран итэҕэс-быһаҕас олус элбэх. Ордук промышленность тэрилтэлэрэ сирбитигэр-уоппутугар өтөрүнэн оспот баастары хааллартыыллар. Айылҕа харыстабылыгар бары ирдэбиллэри тутуһан үлэлииллэрэ буоллар, ити суох буолуо этэ. Сэбиэскэй кэм курдук ойууру харыстыыр бөдөҥ тэрилтэлэр үлэлэрин сөргүтэллэрэ буоллар. Аны ойуур уота күүһүрүөн, киэҥ сири хабыан иннинэ үгүс техниканы, күүһү тардан, умулларыы үлэтэ ыытыллара наада. Биллэрин курдук, Сибиир ойуурун бу харыстаабатахпытын. Бүтүннүү тараҕайдаатылар. Ити да сырыыга айылҕа эмиэ бэйэтэ туспа сокуоннааҕын көрдөрдө. Ааспыт сыллаахха Иркутскай уобалас ууга барыытын итини кытта ситимнииллэрэ сөптөөх дии саныыбын.
Оттон Сахабыт сиригэр ойуур баһаардара нэһилиэнньэлээх пууннарга чугаһаан ыксаталыыллар. Оннооҕор омук быґыытынан биллибит сүрүн дьарыкпытыгар — булка сыґыаммыт уларыйда. Норуодунай муІхаҕа арыгылаан бараннар кімүс хатырыктаахтарын үрдүнэн сүүрүкэлии сылдьаннар дайбаспыттатырын туґунан эмиэ суруйан турабын. Бүгүн “күннээн-күөнэхтээн” сылдьарбыт сарсын тугунан диэлийэн тахсыаҕын долоҕойбутугар оҕустарбаппыт.
Киэҥ нэлэмэн Сахабыт сирэ хоргун хойдор хонуулардааҕын, арыы аллар алаастардааҕын эппитин-арыыбытын сии эрэ олорон ордук итэҕэйэбит. Ураты минньигэс амтаннара айгыр-силик айылҕабыт дьиктитин, кэрэтин туоґулуурга дылылар. Маннык мааныламмыт сирбитин-уоппутун харыстыаххайыҥ даа…
Бу эндирдээх олоххо икки атахтаах аньыыта-харата хара баһаам буоллаҕа. Ордук билигин сайдыылаах кэмҥэ. Ыраастана диэн араас алгыстарга, сиэргэ-туомҥа сылдьабыт. Айдарыылаахтар киһи аньыытыттан-харатыттан ыраастанар биир саамай көдьүүстээх ньыманан айылҕаны ыраастааһын буоларын туһунан этэллэр. Итини саамай сөп дии саныыбын. Бөхтөн-сыыстан босхоломмут, өрө тыыммыт айылҕа махтала тугунан да кэмнэммэтэ буолуо дии саныыбын.
* * *
Тулалыыр эйгэбитигэр буола турар быһыыны-майгыны Ытык Айылҕа икки атахтаахтан кэлэйиититтэн, хоргутууттан атыннык ааттаабаппын. Кинини харыстаабатахпытына, ыраастык-чэбэрдик туппатахпытына, оҕолорбутугар айылҕаҕа сүгүрүйүүнү ииппэтэхпитинэ, балаһыанньа өссө уустугуруоҕун, ытаан да, ыллаан да туһа суох кэмнэрэ үүнүөн сөптөөхтөрүн умнуо суохтаахпыт.
Людмила НОГОВИЦЫНА
ПОДЕЛИТЬСЯ: