Саха төрүт өйдөбүллэригэр, майгыларыгар үлэлиир, олох оҥоһуутун оҥкулларын, төрдүн төбөтүн көрдүүр, бу олоххо кэккэ көрүүлэрдээх «Айсар» общественнай түмсүү салайааччыта, алгысчыт, бөлүһүөк Александр Васильевич Григорьев-Саалтааныны кытары көрсөн билиҥҥи олох уонна үүнэн эрэр саҥа сыл туһунан кэпсэттибит. Биһигини туох күүтэрий уонна салгыы хайдах дьаһанабытый? Саалтааны сүбэтин уонна санаатын кытары билсиҥ.
Олох майгытын уларыйыыта
Бары билэрбит курдук билигин аан дойду үрдүнэн уларыйыы-тэлэрийии кэмэ, биһиги да дойдубутугар чэпчэкитэ суох күннэр-дьыллар турбуттара кимиэхэ да кистэл буолбатах. Хайа баҕарар норуокка, судаарыстыбаҕа эппиэтинэстээх, суолталаах быһаарыныылар, сөптөөх суолу талыыга быһаарсыылар бара тураллар. Холобур Европаҕа, Сирияҕа, Израильга оннооҕор Новай Зеландияҕа олохтоох Маори норуотугар уонна да атыттарга дьиҥ чахчы уларыйыы кэмэ. Онон бастакы таарыллар боппуруос билиҥҥи олох-дьаһах туһунан буолар.
— Билигин олох майгыта уларыйан хаалла. Онно киһи сөп түбэһэн биэриэхтээх, дьүөрэлэһиэхтээх. Оттон ол дьүөрэлэһиитин майгытын сатаан таппатаҕына кэм-кэрдии миэлиҥсэтигэр мэлиллэн хаалыан сөп. Айылҕа сокуона биир – өскөтүн эрчимин, күүһүн-уоҕуҥ тиийбэт буоллаҕына – норуот быһыытынан сүтэн да хаалыаххын сөп. Мин кэтээн көрүүбүнэн сахалар сүтэр, симэлийэр анала суох норуоппут быһыылаах. Таҥара оҥоһуутунан көрдөххө бэлиэлэр бааллар. Ол бэлиэнэн киһи эмиэ буолуон сөп. Ханнык эрэ идэҕэ эбэтэр хайысхаҕа холобур оҥостор дьоннордоох буоллаххына, ол дьону батыһан киһи буолан килбэйэн, саха буолан сандааран тахсаҕын. Өскөтүн норуокка оннук дьон үөскүүр буоллаҕына – таҥара, үрдүкү айыылар ол норуоту эһэр былааннара суохтар диэн өйдүүбүн.Суоллаах киһини атын киһи батыстаҕына муммат, оттон суола суох киһини батыстаххына ханна тиэрдэрин билбэккин… Уопсайынан бу олоххо суолун-ииһин булбут киһини сирдьит оҥостор табыгастаах буолара саарбаҕа суох.
Биһиэхэ итинник дьоннорунан холобура –Михаил Ефимович Николаевы, Владимир Алексеевич Кондаковы, Лазарь Андреевич Афанасьев – Тэриһи, Клавдия Ильинична Максимова – Сайыынаны, Федора Иннокентьевна Кобякова – Эдьиий Дораны,Ксенофонт Дмитриевич Уткины, Борис Федорович Неустроев – Мандар Ууһу, Иннокентий Иннокентьевич Тарбаховы, Августина Николаевна Филиппованы Андрей Саввич Борисовыуонна да атынуһулуччулаах дьону ааттаталыахпын сөп. Бу бары бэйэлэрин эйгэлэригэр муҥутуур чыпчаалга олохторун тухары үлэлээн-хамнаан, суолу солоон кэлбит дьон буолаллар. Сахаларга дьону 60-70 саастарын диэки билинэр майгы баар диэн Ксенофонт Уткин бэлиэтиир этэ. Өссө биир төрүөтүнэн саха ыччата аныгы кэм атын – аныгы технологиялары баһылаата. Төрүт үгэстэри сөргүтүүгэ күүстээх үлэ бара турар. Онон силиспит-мутукпут чөл буоллаҕына инникибит кэскиллээх.
— Оттон билигин хайдах олоххо олоробут дии саныыгын?
— Барыта бэйэтин кэмигэр, майгытыгар сөптөөх дии саныыбын. Куһаҕана суох кэмҥэ олоробут диэн этиэм этэ. Аан дойду таһымынан ылан көрдөххө үчүгэй балаһыанньаҕа тахсан олоробут. Бу барыта тэҥнээн көрүүгэ биллэр. Уопсайынан биһиги бары кэм киэлитин иһигэр олоробут. Кэм киэлитэ бэйэтэ майгылаах, тэтимнээх, оҥоһуулаах. Онтон сиэттэрэн биһиги халлаан халандаарын оҥорон турабыт, Дьылдьыт дэнэр. Холобур, киһи ол кэм тыынын, майгытын өйдөөбөтөҕүнэ олоҕо ыһыллан хаалыан сөп, барыта кэмнээх-кэрдиилээх. Биһиги, сахалар, өбүгэ ситимэ диэни өйдүөх тустаахпыт. Ол аата былыргы кэми кытары ситимэ суох буоллаххына, инникиҥ эмиэ суох буолар. Ол иһин саҥаны сырсан баран былыргыны быраҕан кэбистэххинэ силиһэ суох мас курдук буолан хаалыахха сөп. Ааспыты аанньа аахтыбакка силискин-мутуккун быстаххына быстах чэлгийэн, чэчирээн барбыт курдук буолан баран сотору уостанхагдарыйан хаалаҕын. Ол иһин, киһи силиһин, төрдүн туһунан өрүүтүн өйдүү сыалдьыахтаах. Олох оҥоһуута оннук, тыһыынча да сыл аннараа өттүгэр итинник этэ, аны тыһыынча да сылынан итинник буолуоҕа, удьуор утума салҕаныахтаах. Сөпкө дьаһаннаххына хайдах да уустук кэмтэн тахсыахха сөп. Оннооҕор буолуох тыын былдьаһыктаах атааннаах, мөҥүөннээх алдьархайдаах кэмнэр кэлэн ааспыттара буолуо Олоҥхоннон сылыктаатаххына.
Инникибитигэр туох күүтэрий?
Салгыы ити курдук кэпсэтэн аны бу көрсүһүүбүт сүрүн чааһыгар, тиэмэтигэр кэлэбит. Кэлэр сылтан тугу күүтэбит диэн быһаччы ыйыттым, хоруйа бу курдук.
— Бу кэлэр сылбыт син биир билиҥҥи киһи бэйэтин өйүн-санаатын уонна олоххо бэлэминэн көрдөххө наһаа судургу буолбатах. Үүт үкчү Олоҥхо үөскээбит кэмин санатар. Ол аата Үөһээҥҥи уонна Алларааҥҥы дойдулар охсуһууларын кэмин курдук. Онон биһиги эмиэ улахан хадьырыйсыылар, миэлиҥсэлэр быыстарыгар олорор курдук сананыахтаахпыт уонна ити уустук кэмҥэ мэлиллэн хаалбат туһугар толкуйбутун тобулуохпутун наада. Аны билиҥҥи кэмҥэ киһи сыһыаныттан айылҕа уларыйар. Дьиҥэр айылҕа киһи көрдөһүүтүн ылынар, анал туомнарын сөпкө оҥордоххо тупсар диэки барыан сөп. Кэм кэрдии хаамыытын тэтимигэр сөпкө түбэһиннэрэнтуомнары толордоххо, алгыстаатахха, буола турар майгы уларыйыан сөп. Билигин уопсайынан улахан уларыйыы кэмэ, барыта уларыйа турар, ол иһигэр айылҕа эмиэ. Үксүн дьон билиҥҥи балаһыанньаны ырытан көрөрүгэр тоҕо эрэ айылҕаны учуоттаабаттар. Сахалыы толкуйдаатаххына кэм саҕаланар уонна түмүктэнэр, цикл курдук эргийэн кэлэр уонна хатылана турар, биир кэм бара турбат. Саҥа дьыл эргиирин сахалар Ньукуолун диэки кэми сөп түбэһиннэрэн ааҕаллар. Мас хатырыга тэйэн, сиртэн сүмэ тардан саҥа сыллааҕы тиэрбэс үөскүүрүттэн, айылҕа уһуктан күөххэ үктэнииттэн саҕаланар. Быйыл дьыл эрдэлиэн сөп диэн көрөбүн.
Таҥха кэмэ
Саҥа сылы көрсөөт да өр буолбакка саха дьонун биир сөбүлээн, интэриэһиргээн көрсөр кэмэ кэлэр, ол таҥха. Таҥха кэмигэр былыр-былыргаттан урууну, ыал буолууну оҥорботтор, сууйуллубут таҥаһы таһырдьа ыйаабаттар, этиспэттэр, улаханнык саҥарсыбаттар, киһини хомоппоттор, куһаҕаны, дьулааны оҥорботтор. Бу этиллибити тутуспатаххына саҥа сылга элбэх мэһэйи, олоҕун табыллыа суоҕун сөп диэн өбүгэлэрбит этэллэрэ. Ол эрэн, таҥха да боппуруоһугар араас мөккүөрдэр бааллар, онон кэпсэтиибитин таҥха тиэмэтинэн салгыыбыт.
— Таҥха диэн дьыл оройугар буолар майгы. Дьыл оройо диэн күн саамай намтыыр, ый саамай муҥутаан үрдүүр кэмэ. Күн муҥутаан үрдээтэҕинэ ыһыах ыһыллар. Ыһыахха бар дьон мустан күргүөмүнэн таҥараларыгар, Үрдүк Айыыларыгар сүгүрүйэллэр, оттон таҥхаҕа хас биирдии киһи тус бэйэтин ситимин бөҕөргөтөрүгэр туһаайыллар. Күн муҥутаан кылгаабыт кэмигэр, ый туоларыгар буолар майгы. Сүрүн ураты төрүөттэринэн:
- Кэлэр сылы түстэнэр кэм.
- Ый нөҥүө өбүгэ ситимин бөҕөргөтөн, Айыыһыттар араҥаччылыылларын күүһүрдүү.
- Сүллүү уутугар отторунан эмп оҥорорго табыгастаах кэм (Сүллүүкүн диэн өйдөбүл сүллүү уутун кытары ситимнээх диэн сабаҕалыыбын).
Билигин дьон таҥха өйдөбүлүн ситэ өйдөөбөтүттэн мөккүөрдэр тахсаллар. Сүрүннээн спиритизм эрэ курдук саныыллар.Мин санаабар, таҥха кэмин киһи бэйэтин инникитин түстэниэхтээх. Киһиэхэ төлкө диэн баар, өскөтүн киһи туох эрэ сыыһалаах-халтылаах, олоҕугар туох эрэ ыарахаттардаах буоллаҕына ону уларытарга табыгастаах кэм. Холобура, киһи элбэх өбүгэлэрдээх, эһэтэ, эбэтэ, хос эһэлэрэ, эбэлэрэ ити курдук салҕанан бара турар. Онно хаһыс эрэ көлүөнэҕэ туох эрэ сыыһалаах, халтылаах киһи үөскээн ааспыт буолуон сөп. Оччоҕуна киһи олоҕо-дьаһаҕа соччо сатаммат буоллаҕына, ол утаҕын уларытан биэрэллэр, оччоҕуна инники кэнчээри кэлэр ыччатын тупсарга барар. Таҥха кэмигэр өбүгэ ситимин нөҥүө бэйэнисааһыланан, майгыны көннөрүнэргэ табыгастаах кэм. Уопсайынан бу кэмҥэ араас омуктарга майгыннаһар туомнар бааллар (калядка, саҥа дьыллааҕы бэлэхтэһии, араас маскараадтар бааллар) сүнньүнэн сүргэни көтөҕүүгэ туһаайыллаллар. Бу күннэргэ дьону үөрдэ-көтүтэ, үчүгэйи баҕардаххына, ол баҕа санааҥ бэйэҕэр эргиллэн, кэлэр сылыҥ оннук майгылаах буоларыгар көмөлөһөр диэн өйдөбүл баар. Дьиҥэр, быйылгы таҥха тохсунньу 13-15 күннэригэр сөп түбэһэр.
— Александр Васильевич, үүнэр сылга дьоҥҥо тугу сүбэлиэҥ этэй?
— Өбүгэ үгэһигэр тирэнэн, удьуор утумун бөҕөргөтөн инники кэскилгитин түстэнэргитигэр баҕарабын.
— Александр Васильевич, кэпсээниҥ иһин махтал!
Айтал Павлов
ПОДЕЛИТЬСЯ: