«Былыр да, быйыл да эр киһи норуоту уонна олоҕу хамсатар күүс буолар. Хомойуох иһин, кэлин кэмҥэ саха дьонугар аҕа уонна эр киһи суолталара намтаабыт курдук буолла. Ол бастатан туран, биһиги өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин умнубуппутуттан таҕыста. Былыр биһиги өбүгэлэрбит уол оҕо төрөөтөҕүнэ, бэркэ үөрэр-көтөр буолаллара уонна бу оҕо тулалыыр эйгэни өйдүүр буолуоҕуттан, кинини эр киһи быһыытынан олоххо бэлэмнээбитинэн бараллара. Уол оҕону иитии биир үтүө көстүүтүнэн боотурга уһуйуу буолара. Бу уһуйуу кэнниттэн уол оҕо өй-санаа, майгы-сигили, күүс-уох, эт-хаан өттүнэн олоххо бэлэмнээх киһи буолан тахсара» диэн суруйааччы, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала Василий Босиков-Босяк суруйан турардаах.
Босяк эппитинии, билиҥҥи кэмҥэ уол оҕону иитиигэ үгүс кыһалҕалар бааллар. Киин бэчээккэ да сурулларынан, оҕо саада, оскуола, үрдүк үөрэх кыһалара дьахтар сирэйдэнэннэр, дойдуга эр киһи үлэтин кыайар-хотор кыахтаах специалистар ахсааннара аччаан иһэрэ эмиэ бэлиэтэнэр. Мантан, биллэн турар, дойду экономиката айгырыыр.
Бу тыын боппуруоһунан ылсан дьарыктанар, үлэлиир дьону ыраахтан ытыктыы көрөбүт. Өрөспүүбүлүкэбитигэр биир маннык киһинэн биллэр спортсмеммыт, «Дыгын оонньууларын» сэттэ төгүллээх кыайыылааҕа Иван Белолюбскай буолар.
— Иван Прокопьевич, оскуола оҕолорун, уолаттары эт-хаан өттүнэн сайыннарар туһунан баҕа санаа эйиэхэ хайдах быһыылаахтык кэлбитэй?
— Күрэхтэһэн бүтэн бараммын билиибин-көрүүбүн, уопуппун ыччаты кытта үллэстэр баҕа санаа кэлбитэ. Бастаан улахан уолаттары, устудьуоннары дьарыктаабытым. Ити 2015 сыл этэ. Онтон «Дыгын оонньууларыгар» төннө сылдьыбыппын үгүстэр өйдүүр буолуохтаахтар. Онтон спортан атаарбыттарын эҥин кэнниттэн оскуола оҕолорун, уолаттары многоборьеҕа дьарыктыырга ылсыбытым.
Урукку өттүгэр «Дыгын оонньуулара» ыһыахха ыытыллара. Тустаах многоборье спорт көрүҥүн быһыытынан билиниллибэтэ. Сүүрэн-көтөн федерация тэрийбиппит. Президенинэн Алексей Скобелевы талбыппыт. Юстиция министиэристибэтигэр регистрациялаппыппыт. 2018 сыллаахха Федерация Манчаары Баһылай аатынан «Модун» спорт национальнай киинин кытта быраабыла оҥорон, спорт министиэристибэтин коллегиятыгар киллэрэн, многоборьены спорт көрүҥүн быһыытынан бигэргэтиллибитэ. Ити кэнниттэн бу көрүҥҥэ спортсменнар разрядтары туттарар кыахтаммыттара.
— Многоборье спорт көрүҥүн быһыытынан официальнайдык билиниллибэтэҕэ буоллар, «Дыгын оонньууларын» сайдыытыгар, тэнитииигэ, спортсменнар үүнэллэригэр кэккэ итэҕэстэр баар буолаллара саарбаҕа суох…
— Оннук. Ыһыахха эрэ күрэхтэһиинэн муҥурданыа этибит. Өбүгэ саҕаттан илдьэ кэлбит көрүҥнэрбитин сайыннарыыга инникилээх, кэскиллээх үлэ барбытын түмүгэр, спортсменнар да, дьон-сэргэ да многоборьеҕа тардыһыыта улаатта диэн билигин этэр кыахтаахпыт.
Оҕолоро, ыччата суох спорт көрүҥэ үүнэр-сайдар кыаҕа суох. Аны спорт көрүҥүн быһыытынан билиниллибэтэх буоллаҕына, тренер эҥин тутар быраабын суох буолар. Билигин хайа баҕарар спорт оскуолаларыгар многоборье салаатын аһыахха сөп. Кэккэ улуустар тренердэри тутан, бу хайысхаҕа үлэни ыытан эрэллэр. Спорт бу көрүҥэ сайдыы аартыгар саҥа үктэнэн эрдэхпит. Онон элбэх сыраны, үлэни эрэйэр.
«Боотур» кулууппар оскуола оҕолорун ылан дьарыктаан киирэн барбытым. Мин санаабар, хайа баҕарар уол оҕо спордунан дьарыктаныахтаах. Кэнэҕэһин дойдутун көмүскүүр күүстээх-уохтаах патриот үүнэн тахсыахтаах.
Улуу спортсмены эрэ иитэн таһаарар былааным суох, кылаабынайа, эт-хаан, өй-санаа өттүнэн сайдыылаах, доруобай, үтүөҕэ-кэрэҕэ тардыһар сиэрдээх-майгылаах уол оҕо уһуйуллан тахсыан наада. Спордунан дьарыктыырым таһынан, өй-санаа, иитии өттүнэн уһуйарга эмиэ кыһаллабын. Кистэл буолбатах, билигин атаах уол оҕо наһаа элбэх. Тренердэр дьиҥнээх боотур хайдах буолуохтааҕар, сахалыы тыыҥҥа үөрэтэбит, уһуйабыт.
Ордук куоракка олорор оҕолор эт-хаан өттүнэн мөлтөх буолаллар. Күнү быһа компьютер, төлөпүөн иннигэр олороллор, таһырдьа тахсан, сүүрэллэрэ-көтөллөрө, хамсаналлара ахсааннаах. Онтон доруобуйалара айгырыыр. Төрөппүттэр оҕо доруобуйатыгар күүстээх болҕомтолорун уураллара сөптөөх.
Уолаттар многоборьенан дьарыктана сылдьан, хайа спорт көрүҥэр күүстээхтэрин таба тайаналлара эмиэ баар суол. Билигин үгүс спорт көрүҥэр, боксаҕа, көҥүл тустууга, хапсаҕайга, чэпчэки атлетикаҕа, о.д.а. биһиэхэ дьарыктаммыт уолаттар, иитиллээчилэрим баалларын көрөммүн, мээнэ күммүн-дьылбын, бириэмэбин бараабата эбиппин, диэн астынабын (күлэр).
Оҕону кыра эрдэҕиттэн многоборьеҕа дьарыктаатахха, көрдөрүүтэ өссө тупсара чуолкай. Кэлиҥҥи кэмҥэ дьон-сэргэ спорт туһатын өйдөөбүтүн бэлиэтии көрөбүн. Ол курдук, спортивнай, тренажернай саалалар өрүү толору буолаллар. Саастаах дьон скандинавскай хаамыынан дьарыктаналлар. Ити — үчүгэй.
— Иван Прокопьевич, многоборье биир уратыта диэн спортсмены эргиччи, дэгиттэр сайыннарыытыгар сыттаҕа.
— Оннук. Многоборьенан дьарыктаммыт киһи дэгиттэр сайдыылаах буолар. Манна «Дыгын оонньуутугар» киирсэр спортивнай көрүҥнэр киирэллэр. Киһи физическэй хаачыстыбаларын, барытын сайыннарар көрүҥнэр. Түргэн, сымса, бэргэн, күүстээх буолуу…
2012 сылтан саҕалаан тренердиибин. Онон ити хайысхаҕа сыстаҕаспын, билэбин. Бэйэм многоборьенан дьарыктаммыт буоламмын, биир эмэ бары өттүнэн дэгиттэр сайдыылаах боотуру иитэн, дьарыктаан таһаарар эмиэ баҕалаахпын.
— Иван Прокопьевич, кулуупкар хас саастаах оҕолору дьарыктыыгыный? Төһө тулуйан сылдьалларый, дьарыктаналларый?
— Бастакы кылаастан саҕалаан, оҕолору талан ылабыт. Урукку өттүгэр уһуйааҥҥа сылдьар оҕолору кытта ыламмыт дьарыктыы сылдьыбыппыт. Уолаттар сөбүлээн дьарыктаналлар. Төрөппүттэр эмиэ астыналларын биллэрэллэр.
Бастатан туран, бэрээдэккэ үөрэтэбит. Үөрэҕи олус түргэнник ылыналлар. Оҕо пластилин курдук дииллэрэ сөптөөх эбит. Эт-хаан өттүнэн эмиэ олус түргэнник сайдаллар. Иитиллээччилэрин эт-хаан өттүнэн сайдаллара, эбиллэллэрэ тренери олус үөрдэр, санаатын көтөҕөр. Этэргэ дылы, бастаан атахтарын төбөлөрүттэн иҥнэн охто сылдьар уолаттар кэлэн бараннар, олох атын дьон буолаллар. Физическэй өттүнэн мөлтөх, оккураҥ оҕолор олус түргэнник сайдалларын эмиэ бэлиэтии көрөбүт.
Хайы-үйэ выпускниктарданан эрэбит. Бастаан дьарыктаабыт оҕолорбут оскуоланы бүтэрэн эрэллэр. Араас үөрэх кыһаларыгар кииртэлээтилэр. Физическэй өттүнэн бэлэмнээх буолууну тургутан көрөр үөрэхтэр бааллар. Уолаттарбыт ону аастылар. Ити эмиэ киһини олус диэн үөрдэр.
Ааспыт сайын Үс Хатыҥ буолбут ыһыахха аан маҥнай оҕолорго «Бэргэн оонньуулара» диэн многоборьеҕа күрэхтэһиини ыыппыппыт. «Молочный дождик» олохтоох бородууксуйаны оҥорон таһаарар тэрилтэ маннык күрэхтэһиини тэрийэр туһунан этиини киллэрбитэ. Талыыны ааһаннар аҕыс уол кыттыыны ылбыттара. «Боотур» кулууптан икки иитиллээчим кыттыыны ылбыта.
Кулууппут иһинэн сылга иккитэ күрэхтэһии ыытабыт. Саҥа Дьыл бырааһынньыгын иннинэ уонна сезон түмүгэр. Күрэхтэһиилэр баар буоллахтарына, оҕолор спортсмен быһыытынан сайдаллар уонна дьарыктарыгар стимул буолар. Многоборье федерацията үлэлээн, Дьокуускайга, улуустарга, оскуолаларга күрэхтэһиилэр тэриллэн эрэллэр.
«Боотур» кулууппутугар «Дьулус, тулуй, кыай» диэн девизтээхпит. Ити девиһинэн оҕолорбутугар кыра эрдэхтэриттэн сыаллаах-соруктаах, тулуурдаах, кыайыылаах-хотуулаах буолалларыгар иитиини биэрэбит.
— Ити девизкит түмүгэ «Боотур» кулуупка дьарыктанар спортсмен Дьулус Ноговицыҥҥа ырылыччы көһүннэ диэхпин баҕарабын. Спортсменнарга тостубакка, дьарыктанахха кыайыы кэлэригэр холобур буолла дии саныыбын.
— Дьулус уон сыл устата «Дыгын оонньууларыгар» кыттыбытын тухары иккитэ үһүс миэстэ буола сылдьыбыта. Мөлтөх киһи итинниги кыайан уйбат. Дьаныарынан, дьулуурунан син-биир кыайыыны ситистэ.
— Иван Прокопьевич, мэлдьи кыайыы эрэ киһини сайыннарбата баар суол. Кыайтарыы эмиэ элбэххэ үөрэтэр.
— Сөпкө этэҕин. Тус бэйэм «Дыгын оонньууларыгар» биирдэ бастаан баран, ол кэнниттэн аҕыс сыл кэнниттэн биирдэ кыайыы кэлбитэ. Этэргэ дылы, хас да сыл устата иккис миэстэнэн дуоһуйан, астынан сылдьыбытым. Онтон төрдүс миэстэ буолан хаалбытым. Онно кыһыы-аба кэлэн, күүстээхтик дьарыктаммытым. Ол дьарыгым кыайыыны аҕалбыта. Онон кыайтарыы туһата эмиэ баар.
— Иван Прокопьевич, «Дыгын оонньууларыгар» уопсайа хаста кытынныҥ?
— «Дыгын оонньууларыгар» сүүрбэ сыл устата уопсайа уон түөртэ кытынным.
— Эн кэтээн көрдөххүнэ, многоборьенан дьарыктанар уолаттар төһө уларыйалларый?
— Төрөппүттэр да этэллэринэн, бэйэм да көрүүбүнэн уолаттар бастаан кулуупка кэлиэхтэринээҕэр тосту уларыйаллар. Онтукалара тутта-хапта сылдьалларыгар да биллэр. Бэйэлэригэр эрэллээх буолаллар.
Спорт уол оҕо личность, үлэһит буолан, үүнэн-сайдан тахсыытыгар улахан оруоллааҕын, суолталааҕын өйдүүбүн. Онон бу дьыалаҕа ылсыбытым.
— Тренерин үлэтиттэн кыратык тэйэ сырыттыҥ быһыылаах.
— Спортивнай оскуолаҕа дириэктэрдии сырыттым. Икки аҥаар сыл үлэлээтим. Итиннэ элбэххэ үөрэнним. Бэйэм баҕа өттүбүнэн уурайбытым. Тренерим үлэтигэр төнүннүм.
— Иван Прокопьевич, «Две звезды» куонкуруска иккитэ кыттыыны ылбыттааххын. «Сүллүкүүн уонна Чучунаа» диэн музыкальнай испэктээккэ эмиэ оонньообуттааххын. Ыллыыргын төһө сөбүлүүгүнүй?
— Уһун айаҥҥа эҥин сырыттахпына, саха киһитин сиэринэн киҥинэйэн ыллыы сылдьааччыбын. Анаан дьарыктаммыт суох (күлэр).
«Две звезды» куонкуруска кыттарбар үс сылы быһа эрийсибиттэрэ. Бастаан кыккыраччы аккаастаабытым, иккискэ эмиэ тохтуубун, «чэ эһиил кыттыам» диэн кэбиспитим. Онон эр киһи быһыытынан эппит тылбын толороммун, кыттарга быһаарыммытым. Вероника Михеевалыын «Үс кут» ырыаны толорбуппут.
— Итэҕэллээххин дуо?
— Сахалыы итэҕэллээхпин. Үрдүкү Айыыларга, айгыр-силик айылҕаҕа, Аал уот иччитигэр, баай Байанайга сүгүрүйэбин. Сиэри-туому тутуһабын.
— Спортсмен быһыытынан ситиһиилэриҥ да элбэхтэрэ бэрт. Сулус ыарыытыгар ыллара сылдьыбыттааххын дуо?
— Суох (күлэр). Дьон-сэргэ туораттан ураты, туох эрэ уһулуччулаах киһи курдук көрөллөр быһыылаах. Ол эрээри атыттартан туох да уратыта суох боростуой киһибин.
— Иван Прокопьевич, кэпсээниҥ иһин махтанабын.
Людмила НОГОВИЦЫНА
ПОДЕЛИТЬСЯ: