«Унисекстар» кэмнэрэ
Билиҥҥи эдэр оҕолору уулуссаҕа көрдөххө уола да, кыыһа да биллибэттик таҥналлар. Кырдьаҕастар ону «арҕааттан тыал үрэн өйү-санааны буккуйар» дииллэр. Билигин социальнай ситимнэргэ араас бэйэлээх коучтар, психологтар бөҕө дэлэйдэр. Кинилэр бары кэриэтэ «бэйэҕин эрэ билин, ким да буоллун билинимэ» диэн үөрэтии бөҕөлөр. «Төрөппүттэриҥ да, оҕолоруҥ да буоллунар, кэргэниҥ да буоллун кинилэргэ кыһаллыа суохтааххын, бэйэҥ эрэ олоххунан олоруохтааххын», – дииллэр. «Бэйэҥ эрэ олоххунан олор» диэн этэр эттэҕинэ наһаа үчүгэй курдук. Оччоҕо тыйыс айылҕалаах сиргэ олорор дьон ону үтүгүннэхпитинэ аймахтаһыы, кыаммакка- кырдьаҕаска көмөлөһүү, муммут дьоҥҥо үүтээҥҥэ испиискэ, тырыыҥка, кыра ас- үөл хаалларыы уо.д.а. суох буолар дуо? Туох- туох үйэтэ кэлэн турара буолла? Онтон ити таҥастыын- саптыын «унисекс» диэн ааттанан, онон сайыннахпытына уол да, кыыс да диэн араарыы суох буоллаҕына, хайдах буолабыт? Эдэр ыччаппыт «чайлдфри» буолан хааллахтарына омук эстэригэр тиийэр буоллаҕа.
«Хобулаһыыны сэҥээрдэхтэринэ»
30-ус сылларга бэйэ-бэйэни үҥсүһүү, хобулаһыы кэмин туһунан билигин историяттан билэбит. Ол куһаҕан кыдьык билигин да баар бөҕө буоллаҕа, ол гынан баран тыҥыраҕын кумунан аҕай олордоҕо. Инники да өттүгэр имниин сүтэрэ биллибэт. Ол туһунан биир биллэр, ытыктанар суруйааччыбыт суруйбутун ааҕан баран, оруобуна да эппит дии санаатым: «Үҥсүүнү- харсыыны, хобулаһыыны сэҥээрэр, тэптэрэр, үбүлүүр буоланнар ити кыдьык киһиэхэ баар буоллаҕа».
Сылтах
Биир орто саастаах киһи ытык кырдьаҕаска эппит: «Ити N. соччото суох киһи. Ыччакка куһаҕан сабыдыаллаах этэ, арыгылатара», – диэбит. Онуоха ытык кырдьаҕас олорбохтуу түһэн баран аа-дьуо маннык диэбит: «Иһиэн баҕарбыт дьон сылтахтара буоллаҕа дии. Сабыдыалга түбэһиэхтэрин баҕаран түбэһэллэр. Ким да кинилэр айахтарыгар арыгы куппат». Онон туох барыта сылтахтаах буолар.
«Сабаака»
Биир биллэр киһи маннык эппиттээх диэн суруйаллар: «Тыл да араастаах. Дэгэтэ, кырааската, ис хоһооно барыта ханнык омук киһи саҥарарын мууска ууран биэрэр. Астык киинэни көрөн эбэтэр үчүгэй кинигэни ааҕан баран нууччалар: «Прелесть, чудо, чудесный» диэхтэрин сөп. Онтон таайдар: «Очень мило, милое» дииллэр». Онтон сиэттэрэн биирдэ хаһан эрэ анекдот курдук кэпсээни истибиппин санаатым. Биирдэ икки киһи этиспиттэр. Онуоха биирдэрэ өһүргэнэн бурҕаллан турбут: «Баҕайы, саатар киһини үөхсэргэр «ыт» диигин ээ, саатар нууччалыы «сабаака» диэххин!». Төрөөбүт тыл ити курдук хайа баҕарар киһиэхэ чугас, минньигэс буоллаҕа.
«Роботтар буолабыт»
Биирдэ оҕонньоро эмээхсинигэр эппит: «Хайа да өйдөөх дьахтар логиката суох толкуйдуур. Онон эн туох да логиката суох акаарыгын». Онуоха дьахтара, бэлэһигэр уон иннэлэммит барахсан, эппиэтэ бэлэм эбит: «Хата бэйэҥ акаарыгын. Бары эр киһи курдук логикалаах толкуйдуур буоллахпытына айылгытынан дьахтар диэн суох буолар. Эн этэриҥ курдук буолар буоллахпытына бары роботтар буолабыт, оччотугар ким төрүүр- ууһуур? Ону баҕараҕын дуо?». Айылҕа кими, тугу хайдах айбытынан олоробут. Айылҕаны утаран уһун сонноммоппут буоллаҕа.
Бэйэ тэтимэ
Кырдьаҕас киһи аныгы үйэҕэ олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылыан баҕарара бааламмат. Ол курдук социальнай ситимнэргэ күннэри- түүннэри олорорбут баа буолбатах. Ону ааһан дабылыанньабытын, сүрэхпитин аахсыбакка араас итии сирдэри кэрийэ сүүрэбит. Аны сорохтор дьүһүннэрин тупсараары эппэрээссийэ бөҕөтүн бараллар. Онтон да атын дьайыылары оҥороллорун араас социальнай ситимнэртэн көрөбүт, лайктыыбыт. Биирдэ эмээхситтэр сэлэһэрбитигэр итинник дьаһанан олорор дьону мин хайҕаан тылым ууһа баранна. Онуоха биир 80- чалаах дьүөгэм тыл ыһыгынна: «Айылҕаны утары барыы сэттээх- сэлээннээх ини. Саастаах киһи олоҕун тосту- туора уларытан бэдьэҥэлии сүүрэрэ сатаммат диэн көрөбүн. Соторутааҕыта Кытайтан дьүөгэм араас иннэнэн, эминэн- томунан эмтэнэн кэлбитэ. Онтун үрдэ суох хайҕаан туох да сүрдээх этэ. Барахсаным уонна баран аҕыйах эрэ хонон хаалла, анараа дойдуга аттаммыта». Онон саастаах киһи хайа да кэмҥэ муоданы эккирэппэккэ бэйэтин тэтиминэн олороро наада быһыылаах.
Санныгар төбөлөөх оҕо
Дьүөгэбэр ыалдьыттыы тиийдим. Уола Миша соҕуруу үөрэнэр, соторутааҕыта каникулугар кэлэн баран үөрэнэр куоратыгар төннүбүт. Дьүөгэм: «Ити уол олох ютуб тугу дииринэн олорор. Бэл, таҥаһын хомунарыгар ютубка көрдөрөллөрүн курдук чымыдаанын сааһылаата. Киһи этэрин истибэт», – диэн миэхэ үҥсэргии былаастаан эттэ. Онуоха лаппа саастаах ийэтэ: «Чэ, ол дьутууп этэринэн чымыдаанын хомунара бааламмат. Сиэним Миша санныгар төбөлөөх буолан Новосибирскай биир кыахтаах университетыгар үөрэнэр. Кылаабынайа, ол», – диэн кыыһын саҥата суох ыытта. Мин өссө төгүл өбүгэлэрбит мындыр этиилэриттэн сөхтүм. «Санныгар төбөлөөх оҕо» диэн олус да бэргэнник эппиттэр. Ханнык да үйэ кэллин, санныбытыгар төбөлөөх буоллахпытына өлөн-охтон биэрбэт омуктар буоллахпыт!
Ийэ кынным этиитэ
90-с сыллар омукпут сайдыытыгар өрө көтөҕүллүүнү, сайдыыны аҕалбыта. Онуоха айылҕалаах дьоммут төлө барбыттыы күөрэс гына түспүттэрэ. Ол курдук араас көрбүөччүлэр, ойууттар, удаҕаттар, ичээннэр уо.д.а. баар буолбуттара. Ол кэмҥэ дьиҥ айылҕалаах дьоммут саха омуга үйэлэртэн тыыннаах буолар туһугар илдьэ кэлбит билиитин-көрүүтүн, сыаннаһын тарҕатан кэпсээн, көрдөрөн, ыллаан-туойан, үҥкүүлээн норуоттарын сырдаппыттара, орто дойдуга тыыннаах хаалар суолбутун тобулбуттара. Ол да кэмҥэ «сыа быыһыгар быччахай кыбыллыбытын» курдук оруо-маһы ортотунан суоҕу баар гына туойар, суос- сымыйаны эрдэр да дьоннор обургулар баар бөҕө буоллахтара. Биирдэ тэлэбииһэринэн оннук киһи кэпсээн-ипсээн көбүөхтүүрүн көрө олорон оҕонньорум: «Дьэ бу киһи таһы- быһа сымыйаны, олоҕо суоҕу туойар. Дьоннор ону сэҥээрэллэр ээ», – диэбит. Онуоха ийэтэ кини диэки эргиллэн да көрбөккө олорон: «Ити чабыланааччыга итэҕэйэр дьон буоллахтарына бэйэлэрэ тугу да быһаарбат, билбэт урааҥхайдар буоллахтара», – диэн биирдэ этэн кэбиспит. Тэлэбиисэргэ көстүбүт, саайтка суруллубут, ютубка көстүбүт барыта кырдьык буолбат буоллаҕа.
Тиритэ-хорута үлэлээбэттэр
Кэм- кэрдии куһугуруу көттөҕүн аайы олох биир сиргэ турбат, иннин диэки күрдьэн бара турар. Ол сиэринэн билигин куорат ыалыгар сорох дьахтар билиитэ аттыгар турбат, ас астаабат кэмэ. Күннээҕи аһыыр аһы сэргэ, бырааһынньыктааҕы да аһыыр аһы үгүспүт араас сиртэн сакаастаан ылабыт. Ол хаһаайка киһи бириэмэтин да харыстыыр, «быраабыланан аһааһын» диэн билиҥҥи сэҥээриллэр да кыһалҕаҕа эппиэттиир.
Биирдэ тыаттан куоракка көһөн киирбит ыал аҕа баһылыга Мэхээлэ киэһэ аайы кэриэтэ сакаастаныллар хот-дог, бургер, суши, пицца астартан хал буолан бууннаан турбут. «Туох ааттаах иэдээнэ буолла? Бу киһилии аһы хаһан аһыыбыт? Аныгы дьахтар сүрэҕэ суох буолла диэн сөпкө да этэллэр эбит», – диэн саайбыт. Онуоха Нөнүөһэтэ кини диэки унаарыччы көрөн баран: «Аныгы дьахтар эр киһини кытары тэбис-тэҥҥэ үлэлиир. Бириэмэтэ да суох. Уонна баран билиҥҥи куорат эр киһитэ былыргы курдук сэттэ көлөһүнэ тахсыар диэри үлэлээбэт, тириппэт-хоруппат. Офиска тиийэн сылаас кириэһилэҕэ олорор. Онон кини былыргылыы бэйэ иҥэмтэлээх аһылыгын аһыыра да ирдэммэт. Оннугу аһыырга элбэх үптээх- астаах буолуохха наада, дорогой», – диэн бууннааччы эрин биир тыла суох ыыппыт. Аныгы дэлэй, далбарай олоххо хаһыытыыр харчы обургу-кылаабынай сыаннас буоллаҕа.
Эттээх-сииннээх айымньылар
Талааннаахтар диэн айылҕа анаан түһэрбит дьоно буоллахтара. 90-сыллар саҕана «Чолбон» бөлөх аата-суола оччотооҕуга эстэн эрэр Сойууска дуорайбыта, киин тэлэбиидэнньийэҕэ «Сэбиэскэй Сойуус бастыҥ авангарднай бөлөҕө» диэн сүдү ааты-суолу ылбыта. Бу туох да музыкальнай үөрэҕэ суох, Саха сирин түгэх оройуонун нэһилиэгэр олорор, үлэлиир тыа уолаттара чахчы да дириҥ айымньыларынан Саха сирин аар-саарга ааттаппытара. Оччолорго дэлэҕэ да биллэр суруналыыс Олег Сидоров: «Саха сирин алмааһынан уонна «Чолбон» бөлөҕүнэн эрэ билэллэр», – диэн этиэ дуо? «Чолбон» бөлөх оннук уратыта тугуй?», – диэн билигин да үгүс киһи кыайан быһаарбат. Чахчы да, кинилэр сыанаҕа ооннньуохтарыттан, туох да омуна суох, 30-ча сыл ааспытын иһин баччааҥҥа диэри кинилэр кэнсиэртэрэ буоллаҕына саала иһэ тобус- толору көрөөччү мустара, дьикти. Биирдэ биир Москубаҕа олорор суруналыыс суруйбутун түбэһэн аахтым. «Чолбоннор» айымньылара дьиҥнээх эттээх- сииннээх буолан дьон кинилэр кэнсиэртэригэр, төһө да саха тылын билбэтэллэр, киһи ылбычча сатаан быһаарбат туругар киирэллэр», – диэбит. Ол да иһин сороҕор: «Талааннаах хайа баҕарар айымньы хааннаах- сииннээх, эттээх буолар» диэн этэн эрдэхтэрэ.
«Өйдөөх» Куола Тураахап
Куола Тураахап бэйэтин олус өйдөөх киһинэн ааҕынар. Инньэ диэн сананара үчүгэйэ бөҕө буоллаҕа! Ол гынан баран ол «өйө» кини сарсыардаттан лиэксийэ ааҕар буолан ойоҕор мэһэйдиир. Итинтэн сылтаан Тураахаптар сотору-сотору айдаарсан туран кэлэллэр. Биир сарсыарда Куола идэтинэн аһыы олорон ойоҕун үөрэтэр: «Дьэ бу эн тугу да өйдөөбөт тутах санаалаах дьахтаргын. Мин барытын билэбин. Бэҕэһээ ютубка М. акаары диэтилэр. Ону кэпсээтилэр». Онуоха ойоҕо: «Бүгүн М. үөхпүттэр диэ. Онтон эн ол киһини урут хайгыыр этиҥ батта. Билигин ол М. акаары дуу, өйдөөх дуу? Дьэ этэ эрэ», – диэн ньуолбардаан ыйыппыт. Тураахап муҥнаах биир тылынан: «Акаары буоллаҕа дии», – диэбит. Онуоха ойоҕо ыһыллан турбут: «Хата бэйэҥ хайдаххын эрэ. Ютуб туох диирин бөрө эмэһэтин курдук хатылыыгын эрэ. Куруук дьон этэринэн сылдьаҕын. Хаһан эмэ Куола Тураахап атын дьоҥҥо сигэммэккэ эрэ маннык саныыбын диэн эппитиҥ да? Суох. Айа, лахсыйан бүт, тугу да этэриҥ суох буоллаҕына», – диэн киһитин биир тыла суох ыыппыт. Хаһан да бэйэ санаата диэн киһи толкуйдуурун көрдөрөр хаачыстыба буоллаҕа.
Классиктар модун өйдөрө тыыннаахтар!
Биирдэ биир өйдөөҕүмсүйбүт уол ийэтигэр: «Мин саастыылаахтарым бары айдааннара эрэ күннээҕи. Биир да дириҥ өйдөөх табаарыһым суох тулабар. Хантан өйдөөх, кэпсэтэр киһини булабын?», – диэн муҥатыйааччы буолбут. Онуоха ийэтэ: «Мин оннук дьоннор олорор сирдэрин билэбин. Онно сотору барыахтаахпын, хата барсаар», – диэбит. Уол олус дьиктиргээбит уонна сөбүлэспит. Сотору кэминэн ийэтин батыспыт. Кинилэр бибилэтиэкэҕэ тиийэн кэлбиттэр, онуоха уола: «Пахай, бибилэтиэкэҕэ кэллибит батта. Ханна баалларый ол дьонуҥ? Кинигэлэр эрэ кэккэлээн тураллар. Кинилэри суруйбут дьон өлбүттэрэ ырааттаҕа дии». Ийэтэ уолун диэки аһыммыттыы көрбүт уонна: «Классиктар диэн эн этэриҥ курдук өлбүт дьоннор. Ол гынан баран кинилэр модун өйдөрө- санаалара, дириҥ далай билиилэрэ-көрүүлэрэ киһи-аймах баарын тухары өлбөөдүйбэт, хаһан да өлбөт, баар буола туруо. Билиҥҥи социальнай ситимнэргэ олорор күдээринэ дьоннору кытары күннээҕинэн ылахтаһардааҕар, мин эн этэргинэн «өлбүт» дьону кытары кэпсэтэрбин быдан ордоробун, кинилэртэн өй-санаа бөҕөтүн салҕанабын, олоҕу дириҥник көрө сатыырга үөрэнэбин», -диэбит. Айылҕаттан талааннаах суруйааччы модун өйө муҥура суоҕа, кини бэйэтэ да суох буоллаҕына тыыннаах дьону сөхтөрөр.
Логло
ПОДЕЛИТЬСЯ: