Бу этиини кытары толору сөпөсөһөбүн. Оннук буоламмыт биһиги «Тымныы полюһа» диэн ааттанар сиргэ кытаанах уйулҕалаах омук хоту сир цивилизациятын олохтооммут аан дойду дьонун кэрэхсэтэ, сөхтөрө, умсугута олоробут. Ыарахаттартан чаҕыйбат буолуу- биһиги сахалар күүстээх өрүппүт дии саныыбын. Өрүү тыыннаах хаалар туһугар охсуһан баччаҕа кэллэхпит. Быһаарыылаах түгэннэргэ ол арылхайдык көстөн кэлэр. Аҕа дойду сэриитин уонна бу билигин буола турар «Анал байыаннай эппэрээссийэ» кэмигэр даҕаны саха кыайар-хотор туһугар булугас, тобуллаҕас өйүн сөҕөҕүн-махтайаҕын эрэ.
«Сэрии сылын оҕотобун»
Аҕа дойду сэриитэ улуу Кыайыынан түмүктэммитэ хайыы-үйэ 80 сыла аны саас буолуоҕа. Үгүс аймах-билэ дьоммут кыргыһыы толоонугар букатыннаахтык хааланнар ыар сүтүк буоллахтара. Ол курдук түөрт бииргэ төрөөбүттэртэн кыра таайым Михаил Павлович Неустроев II ийэбинээн бииргэ оонньоон улааппыттар. Ол уол оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан хаһыаттарга суруйар буолбут. Кыра Миисэни доруобуйатынан мөлтөх буолан бибилэтиэкэҕэ үлэлэппиттэр. Ол сылдьан отчуттары кэрийэрэ үһү уонна хаһыат сонуннарын кэпсээччи буолар эбит. «Сэрии буолар буолла, онтон тыыннаах эргиллибэтим буолуо»,- диэн ийэтин эрдэ сэрэппит. Соннук, сыл да буолбакка, госпитальга сытан өлбүтүн туһунан биллэрии кэлбит. Ол биир дьиктитэ диэн кини ситэ олорботох олоҕун, ыратын мин салҕаабыт курдук эбиппин.
Бу сэрии дьиҥ хааннаах хонуутуттан тыыннаах эргиллибиттэр билигин суохтар. Оттон ол кэмнэргэ күн сирин көрбүттэр кэлин «сэрии сылын оҕолоро» аатырдахпыт. Аас-туор олоҕу этэҥҥэ туораан сорохтор 21 үйэҕэ син үктэнэр дьоллоннохпут. «Сэрии сылын оҕолоро» дэппиттэр сэбиэскэй кэмҥэ улааппыт, үөрэммит, үлэлээбит-хамнаабыт аҕай көлүөнэ буолабыт. Ордук тыа сирин оҕолоро арыылаах лэппиэскэ өйүөлээх күүстээх үлэ диэн тугун биллэхпит. Биир өрөбүлэ суох сайынын холкуоска, сопхуоска оттооһун, кирпииччэ үктээһинэ, оҕуруот, сүөһү көрүүтэ хаһан да бүппэт үлэ буоллаҕа. Куорат оҕолорун курдук каникул диэни билбэккэ сөбүлүүр, сайдар дьарыкпытынан дьарыктаммакка, оҕо сааспытын аһардахпыт. Хас күһүн аайы үөрэх аһыллаатын кытары хортуоппуй бааһынатыгар ардаҕы ардах, тымныыны тымныы диэбэккэ субуотунньуктан төлөрүйбэтэхпит. Сиикэй хортуоппуйу тууска былаан үссэнии буолара. Онтон саас оттук мас бэлэмнээһин кэлэрэ. Хомсомуол, пиэнньиэр буоламмыт өрүү инники күөҥҥэ тыа сиригэр сылдьарбыт. Ол курдук Н.С.Хрущев салайарын саҕана «оскуола-производство-үрдүк үөрэх» диэн ыҥырыынан оскуоланы бүтэрээт, «коммунизмы тута» сүнньүнэн фермаларга «Забота наша простая, жила бы страна родная, и нету других забот!» диэн өйдөбүллээх, ыралаах үлэлээбиппит-хамсаабыппыт. Онтубут билигин ханна баарый диэх курдук, хапытаал ытарчатыгар күн бүгүн хам бааллан олоробут.
Билиибин дакаастаабытым
Ытык Күөл орто оскуолатыгар үөрэнэн чиҥ билиини ылан олоххо кынаттаннаҕым. Күндү учууталларым Таатта Төрдүн сэттэ кылаастаах завуһа Мария Андреевна Илларионова уонна СГУ билимин профессора Виктор Данилович Михайлов миэхэ эрэллэрин толорон үлэлээн-хамсаан олохпор ситиһиилэммитим кинилэр үтүөлэрэ буолар. Дьиҥ идэтигэр бэриниилээх энтузиаст-учуутал диэн кимин оскуоланы бүтэрэр сылбар билэн турабын. Ол үчүгэйкээн Хатас кыыһа Мокрощупова диэн ньиэмэскэй тыл учуутала этэ. Онтон оскуолабын түмүктүүр сылбар өйтөн нуучча тылынан суруйууга эксээмэммин «5/5» сыанаҕа суруйбуппун дьонум араадьыйанан истибиттэр этэ.
СГУ-га омук тылыгар эксээмэммин «4» туттаран киирэ сыспыттаахпын. Ол бэлэмнэнэ сылдьан эмиэ эксээмэннэрин туттаралларыгар көмөлөспүт уоллаах кыыһым үрдүк үөрэххэ киирбиттэрэ. Оччолорго да тыа оҕото диэтэххэ чобуо эбиппин. Тугу сыыспыппын билээри преподавателлэр кабинеттарыгар киирбитим, били, эксээмэнигэр хойутаан кэлбит нуучча дьахтара үлэбин тутан турар эбит. Хас этиини барытын кыһылынан тардыбыт, оскуолаҕа ирдэнэр сыыһаны булбакка миигиттэн стилистиканы ирдээн, үөрэххэ киирэрбин атахтаан турардаах. Оччотооҕуга апелляция эҥин диэн суох буоллаҕа.
Саха санаатын түһэрбэт. Ол курдук дьүөгэлэрбин батыһан нуучча тылын үчүгэйдик суруйан культпросветучилище бибилэтиэкэ салаатыгар үөрэнэн, идэ ылбытым. Дьон сиэринэн ыал буолбутум, оҕо-уруу тэниппитим, дьиэ-уот тэриммитим. Ол да буоллар «саха ноҕой, оҕото өссө ньоҕой» дэнэринии, билэрбин дакаастаһаары буолуо, Иркутскай куорат Жданов аатынан университет нуучча тылын салаатыгар саҥа оскуоланы бүтэрбит оҕолору кытары туттарсыбытым. Өйтөн суруйууга 5/4, ньиэмэс тылыгар эмиэ үчүгэй диэн сыаналанан үрдүк үөрэх устудьуона буолбутум. Дьиэ-кэргэним балаһыанньатынан салгыы СГУ-гар үөрэхпин ситэрэргэ күһэллибитим. Онон нуучча тылын, литературатын учуутала уонна филолог диэн дипломнаах үөрэхпин түмүктээбитим. Курашов аатынан Чурапчы орто оскуолатыгар бибилэтиэкэҕэ сэбиэдиссэйинэн, онтон учууталынан үлэлии сылдьан уопсастыбаннай олох актыбыыската этим. Ол быыһыгар кыралаан хаһыакка да бэчээттэнэрим.
Лекторынан үлэлээбитим
Төһө да сэбиэскэй кэм сабыдыала күүстээҕин иһин саха буоларым быһыытынан син ону-маны түһүүрүм, биттэнэрим ханна барыай? Олортон биири, уоһум аһыллыбычча кэпсээтэххэ, маннык. Күрүлүүр күнүс мин дьонум суохтарынан туһанан, кинилэр сымнаҕас бэриинэлээх оронноругар сытан нуктаабытым. Арай муннуктан чуолкай баҕайы саҥа иһилиннэ ,,маннык аадырыска куоракка киир»,- диэн. Эппит аадырыстара ханан да баарын билбэт оҕо, ыллым да барбат буоллаҕым. Дьиэм үүрдэ дии санаан кимиэхэ да куттанан эппэтим. Биирдэ үлэлии сырыттахпына, курьер кыыс аадырыстаах кумааҕы суулааҕы «миэхэ дириэктэргэр тиксэр», – диэн туттаран кэбистэ. Өйдөөн көрбүтүм, түүлбэр этиллибит аадырыс эбит этэ. Дьэ ити курдук түүлбэр көрбүтүм олоххо туолбута.
Оҕолор улаатыыларыгар олох тосту уларыйан киин куоракка олохсуйбуппут. Куорат дьалҕааннаах олоҕо, биллэн турар, куһаҕан да, үчүгэй да өрүттэрэ баһаам буоллаҕа. Ол охсуутун үгүстэр биллэхпит. Ону ол диэбэккэ, саха олох үтүө өрүтүн эрэ өрө тутар, үүнэ-сайда сатыыр саҥнаах. Ол курдук, национальнай библиотекаҕа үлэлиир кэмнэрбэр «суверинитет» диэн аптаах тыл саха омук өйүн-санаатын уһун уутуттан уһугуннарбыта, Саха судаарыстыбаннаһын бөҕөргөтөр туһугар үлэ күөстүү оргуйбута. Маныаха национальнай библиотекаҕа саха интеллигенцията араас хамсааһыннарынан сибээстээн мустар, өй-санаа үллэстэр киининэн буолбута.
Научнай саалаҕа сүрүннүүр бибилэтиэкэр уонна учуутал идэлээхпинэн маассабай үлэ миэхэ сүктэриллибитэ. Учуонай Багдарыын Сүлбэни уонна бэчээт үлэһиттэрин кытары тэлэбидиэнньэҕэ «Совершенно секретно» диэн уустук тиэмэнэн тахсыбытым үлэм биир хайысхатын быһааран турардаах. Ол курдук биир үтүө күн «Знание» уопсастыба сүрүн лекторынан буолбутум. Ити курдук үлүһүйэн үлэлии сылдьан Саха сирин уонна Арассыыйа суруналыыстарын чилиэнинэн киирбитим. Оччотооҕуга саха итэҕэлин өрө таһаарбыт Л.А.Афанасьев — Тэрис, В. А. Кондаков уонна саха тылын туругурдуспут М. П. Алексеев — Дапсы курдук өрөспүүбүлүкэбит бастыҥ дьонун кытары чугастык алтыспыппынан, үгүс саха үтүө-мааны дьоннорунууун үлэлээн-хамнаан ааспыппынан дьоллоохпун диэххэ сөп.
Сөбүлүүр дьарыгым — анаарыы
Билигин төһө да сааһырдарбын «ньоҕойдонон» диэх курдук оттон-мастан тардыһан Айыы Таҥара көмөтүнэн тыыннаахпын, олорбут олохпун анаараабын. Онуоха урут оҕоҕо, үлэҕэ баттатан дьарыктаммакка хаалбыт, билигин дуоһуйар дьарыкпынан олох хаамыытын анаарыы, санаалары сааһылааһын уонна ону сурукка тиһии буолар. Ол иһин сөптөөх сынньалаҥҥа олорор үөлээннээхтэрбэр билигин этэргитин этиҥ, оҥороргутун оҥоруҥ диэн этиэ этим. Ол кэннэ Таҥара суутугар туруохха сөп буолуо. Итинник санаанан сиэттэрэн, ыстатыйаларбын таҥаммын кыракый кинигэлэри бэчээттэппитим. Ону национальнай бибилэтиэкэттэн булан билсиэххитин сөп. Ол курдук «Саҥа үйэ күөнүгэр», «Итэҕэл аартыктарынан», «Сэһэн-сэппэн ыырдарынан», «Олох кытыастар кыһата», «Балаҕантан силис-мутук тардан…» уонна нуучча тылынан «Ветер перемен» уонна «Таинству природы внемля…» диэн кинигэлэри интэриэһиргээбит дьон булуохтарын сөп.
«Аламай үрүҥ күн», «Үйэлэрдиин», «Чыҥыс Хаан ыйааҕынан», «Олох — олоҥхо» уонна «Таатта Төрдө» диэн тапталлаах төрөөбүт дойдум туһунан хоһооннорбун ырыа гынан көтүппүт мелодистарга, музыканнарга, ыллаабыт ырыаһыттарга улахан махталлаахпын. Саха биллэр ырыаһыттара Марфа Данилова, Анегина Ильина, Варя Аманатова, Ангелина Файрушина, Мичил Иннокентьев, биир дойдулааҕым Николай Матаннанов ырыаларбын ыллааннар көрөөччүлэргэ тиэртилэр. Бу ырыалар ыһыахтарга, улахан сценаларга ылламмыттара, тэлэбиидиэнньэҕэ, араадьыйаҕа иһиллэн сэҥээриини ылбыттара. Бу барыта «Ырыа — олох аргыһа» буоларын көстүүтэ буоллаҕа. Үчүгэй өйдөбүлгэ «саха ньоҕой, оҕото өссө ньоҕой» дэнэринии, төрөөбүт сириттэн-уотуттан харыс да халбарыйбакка өбүгэлэр үтүө үгэстэрин салҕаан, сайыннаран, чиҥэтэн, тылга-өскө болҕомтолорун уурар дьоннортон, үлэлии-хамныы саха дэтэ сылдьар ыччаттарыттан үөрэбин.
Элбэх атын омук тылларын баһылыыр туох омнуолаах буолуой, онон сахалыы эрэ буолбакка нууччалыы эмиэ суруйабын. Ол суруйууларбын кэрэхсииллэрин туоһутунан Арассыыйа араас таһымнаах куонкурустарыгар кыттаммын жюри араас номинацияларын, дипломнарын, президиум наҕараадаларын ылбытым буолар. Бэйэм төрөөбүт тылбар тирэҕирэн омук тылын баһылааммын Арассыыйа суруйааччыларын чилиэнэ буоламмын сэҥээриллэрбиттэн дуоһуйабын. Ити сөбүлүүр дьарыгым олох олорор баҕабын күөртүүр. Онон бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор үөлээннээхтэрим ситтэрбэтэх санааларгытын ситиһиҥ, бэриллибит олоҕу толору олоруҥ, сатабылгытын, билбиккитин-көрбүккүтүн үүнэр көлүөнэ туһаннын. «Кырдьаҕаһы сүгэ сылдьан сүбэтин, эдэртэн эйэтин ыл» диэн өбүгэлэрбит билэн эппиттэрэ буолуо. Саха тыына уһуурун туһугар муударай сааска үктэммиттэр «ньоҕойдоһон» бу уустук кэмҥэ ыччат дьоммут тирэхтээх буолалларын инниттэн олох олоро, хамнана, этэ-тыына сатыырбыт баа буолбат ини.
Марианна Макарова — Сыккыс
ПОДЕЛИТЬСЯ: