«Ыарыыны быһа түстэ дииллэрэ…»
Былыр-былыргыттан саха омук «дьахтар таҥаралаах» диэн мээнэҕэ этиллибэт. Сахалар үрүҥ көмүс киһини араҥаччылыырын билэр буолан алаһа дьиэ хотунун хас эмэ киилэ ыйааһыннаах үрүҥ көмүс киэргэллэринэн симииллэр эбит. Биир билэр дьахтарым анаалыс туттарбыта куһаҕан ыарыын көрдөрбүтүн билэн, санаата түһэн кэлэн ытаата-соҥоото. «Ити ыарыы буулуон иннинэ үрүҥ көмүс киэргэллэрим бары харааран хаалбыттара. Чахчы билэр эбит киһи улаханнык ыалдьарын. Биир сылгы төбөтө киэргэллээх этим, онтум таһы-бааччы сүтэн хаалла. Көрдүү сатаатым да булбатым. Ол атым төбөтүн харыһыйдым аҕай», — диэтэ . Онуоха мин уоскутааччы буоллум: «Киһи сөбүлүүр мала, киэргэлэ ыалдьарын саҕана сүттэҕинэ ол аата көстүбэттэр ыллахтара. Былыр ити харыһыктаах сүтүк ыарыыны туора түһэн быста дииллэрэ үһү. Ол аата үчүгэй буолуоҥ». Оннук эрэ буоллун!
Пушкин үйэтэ аастаҕа
Үйэ уларыйдаҕын ахсын сиэрдээх буолуу өйдөбүлэ, духуобунай сыаннастар тэҥҥэ уларыйаллар.Улуу Пушкин «Станционный смотритель» диэн кэпсээнин бары оскуолаҕа үөрэттэхпит. Уруокка учуутал бу кэпсээн «чиэһинэй уонна үлэһит Симон Выхин оҕонньор төрөппүт, атаҕар туруорбут кыыһа кинини таҥнаран саахсата суох ааһан иһэр аппыссыары батыһан куоппутун туһунан» диэн үөрэтэрэ. Биллэн турар, кырдьыбыт аҕатын сир-халлаан икки ардыгар бырахпакка төһө да олохсуйбут сиригэр хааллардар, сорохтор ол кыраһыабай, чэпчэки майгылаах кыыс барахсаны буруйдуу улааттахпыт. Онтон билигин ити кэпсээн туһунан учууталлар туох диэн быһааралларын билбэппин. Ол эрэн оскуолаҕа үөрэнэр оҕолордоох сорох төрөппүттэртэн бу айымньы туһунан санааларын ыйыттым. Төһө да кэпсээн ис хоһоонун үдүк-бадык курдук өйдөөтөллөр кинилэр быһаарыылара маннык буолла. «Кыыс тоҕо аҕатын кэтээн олоруохтааҕый бэйэтин дьолун оҥостубакка? Билигин коучтар үөрэтэллэринэн бэйэҥ эрэ иннигин көрүнүөхтээххин, төһө да төрөппүтүҥ соҕотох хаалар буолбутун иһин. Бу дойдуга киһи биирдэ эрэ төрүүр, ол иһин атыттары санаабакка бэйэҥ эрэ дьоллоох буолуохтааххын»,- диэтэхтэрэ үһү. Дьэ кырдьык да атын үйэ, атын өйдөбүл. Пушкин үйэтэ аастаҕа эрэ диибит.
Убайы утары барбаттар
Былыыр былыр уус уонна ойуун бииргэ төрөөбүттэр. Убай киһи уус эбит, онтон кыра быраат ойуун үһү. Ол иһин ойуун төһө да айылҕалаах аатырдар убайыгар ууска кыаҕынан, күүһүнэн кыайтарар диэн былыргылар этэллэр. Холобура, ойуун кыыһыран баран ууһу сиэн баҕардаҕына уус кута уһун тимирин биир эмэ чуолҕаныгар саһар эбит. Чуолҕан диэн хас эмэ хайаҕастаах уус үлэтигэр туттар уһун тимирин ааттыыллар. Ону ааһан ойуун уус тимири тимиргэ саайдаҕына уот сардыргыыр кыһатыттан куттанар дииллэр. Онтон убай киһи уус быраатыгар ойууҥҥа кыыһыран сиэн баҕардаҕына кытарбыт тимирин саайа-саайа: «Көхсүн хараҕын дьөлө салаатаҕа буоллун!» диир үһү диэн былыргылар этэллэр. Уотунан кытыастар кыһаҕа таарыйтардаҕына ойуун өлөрө кэлэр дииллэр эбит сээркээн сэһэнньиттэр. Дьэ ити курдук былыр былыргыттан убай быраатын утары көрүө суохтааҕын туһунан санаталлар эбит муударай кырдьаҕастар.
Мөҥүрүөн бөҕө буулаата…
Саха – айылҕа оҕото. Былыр өбүгэбит иитэн-аһатан олорор ойуурун, тыатын, алааһын, толоонун, күөлүн, өрүһүн харыстыыр, тыыннаҕымсытан иччилэргэ ытыктабылынан сыһыаннаһар идэлээх этэ. Суруллубутах эрээри күүскэ тутуһуллар үгэһинэн тыаҕа бултуу, сир астыы, мас кэрдэ тахсар буоллаххына бэйэҕэр эрэ сөп буолары ылыахтааххын. Билигин ырыынак үйэтэ кэлэн ол үгэс тутуһуллубат буолбута ыраатта. Уонча сыллааҕыта биир кырдьаҕас эмээхсин сэрэтиитин истибитим: «Дьон өйө-санаата атыйахтаах уу курдук дьалкыйан наһаа аһары баран эрэллэр. Саалара-сэптэрэ даҕаны сыл аайы кыылы кыдыйарга ананан сүрдэнэн эрэр. Ол иэстэбилэ суох хаалбата буолуо оҥоробун. Сотору тыаҕа хорҕойбут кыылларбыт өрө туран бэйэбитигэр киирэннэр араас алдьархайы таһаараллара буолуо», — диэн соҥуоран олорон өрө тыыммыта. Кырдьык даҕаны, билигин дьиикэй кыыллар буолуохтааҕар аттыбытыгар сылдьар дьиэтээҕи ыттарбыт сотору-сотору дьону өлөрөннөр айдаан мөҥүрүөнүн тоҕо тардаллар. Сэт-сэлээн туолуута эрэ дииргэ тиийэбит. Итини өйдөөбөт икки атах хаһан эмэ өйдөнөрө дуу, эстэргэ барара дуу? Биллибэт.
Кумааҕы хаһыакка суруйтарыҥ!
Билигин бассаап хас бөлөҕүн аайы суут- сокуон үлэһиттэриттэн, араас социальнай уо.д.а. тэрилтэлэр масыанньыктартан сэрэниҥ диэн биллэрии бөҕөтүн ыытар буоллулар. Ол курдук масыанньыктар араас албастары туттаннар төлөпүөҥҥэр баар мобильнай бааҥҥар киирэннэр харчыгын барытын суйдаан ылаллар. Ону ааһан эн ааккынан хас эмэ мөлүйүөн харчыны бааннартан кирэдьиит ылан эйигин ат таппат, оҕус кыайбат үбүгэр иэскэ- күүскэ киллэрэн соргун сордууллар. Туох барыта икки өрүттээх. Ол курдук аҕыйах сылтан бэттэх информационнай технологиялар сайданнар араас гаджеттар үөскээннэр үөрүү-көтүү бөҕө буолбуппут баара. Онтукайбыт барыта тиэрэ эргийэн тахсаары гынна. Интэриниэт тугу суруйарыгар, кэпсииригэр да итэҕэйбэт буоллубут, басссааппыт солуна эмиэ биир оннук, эгэ, мобильнай бааммытын айбардыылларыттан көмүскэниэхпит дуу? Дьэ, ити аата этэргэ диэри сайдабыт дуу, сатамматыбыт дуу? Биир үтүө күн интэриниэппит суох буоллаҕына хайдах буолабыт? Онон хаһыат үлэһиттэрэ этэрбит биир. Аан дойду араас солунун билиэххитин, дьиҥ кырдьык информацияны ылыаххытын баҕарар буоллаххытына кумааҕы хаһыакка суруйтарыҥ. Тоҕо диэтэргит, аҕыйах харчы сыыһын төлөөн баран олоххо буола турар уларыйыылары, сокуоннары, бэрэбиэркэлэммит информацияны ылаҕыт. Ону таһынан ким да эһиги олоххутугар хаһыат нөҥүө өтөн киирбэт, айбардаабат, ууга- уокка түһэрбэт. Ону кумааҕы хаһыат сайдан кэлбит суола, өссө да инникитин сайдар кэскилэ кэрэһэлиир. Кумааҕы хаһыакка суруйтарыҥ!
ЭКО биитэр орук оҕото
Былыр даҕаны, быйыл даҕаны оҕо диэн дьол буоллаҕа. Билиҥҥи үйэҕэ кыайан бэйэлэрэ оҕоломмот дьахталларга ЭКО диэн үөдүйэн, кинилэр ийэ буолар үөрүүтүн билэллэр. Онтон былыр даҕаны, кыайан айылҕа биэрбэккэ оҕоломмот дьахталлар да баар бөҕө буоллахтара. Ол курдук оҕо үөскээбэт эдэр дьахтар оҕолонуон баҕардаҕына орук мас анныгар харалаах аас тэллэҕи тэлгээн баран мастан «оҕолонорбор көмөлөс» диэн көрдөһөр эбит. Ол кэмҥэ үөһэ мастан үрүҥ төбөлөөх мас үөнэ түстэҕинэ, сиргэммэккэ ылан ыйыстан кэбиһиэхтээх эбит. Оччотугар оҕо төрүүр диэн быһаараллар эбит кырдьаҕастар. Аны ол орук оҕото кыра эрдэҕиттэн олус ытанньах буолар диэнэбэн этэллэр эбит. Былыр даҕаны, быйыл даҕаны оҕо төрүүрэ диэн киһи- аймах салгыыта буоллаҕа.
Квадробердар элбээн эрэллэр
Уулуссаҕа хааман истэххитинэ, кафеҕа аһаан кимиритэ олордоххутуна эбэтэр атын да сирдэргэ кэннигитигэр ким эрэ куоскалыы ньааҕынаатаҕына, үрэн лоҥкунаттаҕына эбэтэр атын да кыыллары үтүктэн турдаҕына, соһуйаайаҕыт. Бу квадробердар диэн ааттанан араас кыыллары үтүктэр успуорка сыһыаннаах үүнэн иһэр ыччат дьаллыга. Кинилэр араас кыыллар хамсаныыларын, саҥаларын үтүктэллэрин ааһан онно сөптөөх таҥас кэтэллэр. Бу атын дойдуга үөскээбит хамсааһыны ким эрэ харчы оҥостон атыы-тутуу бөҕөтүн ыытан хармаанын хаҥатара өйдөнөр. Били, этэрбэс араадьыйатын кэпсээнинэн, тойон Бурматов ыттар таҥастарыгар- саптарыгар биисинэстээх буолан ыттары наһаа «сөбүлүүр, көмүскэһэр» диэн суруйалларын курдук. Ол гынан баран психологтар этэллэринэн, бу субкультура улаатан эрэр оҕолор бэйэлэрин көрдөнөр кэмнэригэр эмоциональнай тыҥааһыннарын чэпчэтэр эбит. Оччотугар бу хамсааһын эмиэ да ыччаттарга туһалаах буолан тахсар.
«Хоолдьук, хаалдьык уонна куонньай»
Дьиҥнээх улуу ырыаһыт диэн үйэҕэ биирдэ эмэ төрөөн ааһара үһү. Дьон хоммут уоһун өһүлэн кэпсээн оҥостор ырыаһытын кытары абааһы кыыһа тэҥҥэ ыллаһар диэн мээнэҕэ этиллибэт. Ол курдук улахан ырыаһыт оҥостон олорон ыллаатаҕына–туойдаҕына иһит кытары ыллаһар эбитэ үһү. Кини уутугар-хаарыгар киирэн кылыһахтаах куолаһыттан, бэл, абааһы уола сөҕөн халлаантан өҥөйөн туран тута үтүктэн, тэбис- тэҥҥэ ыллаһан киирэн барар диэн үһүйээннэргэ баар. Оннук иккиэн тохтообокко куоталаһан киирэн бараллар эбит. Ырыаһыт эрдэ бүтэн кыайтарар түгэнигэр өлүөхтээх үһү. Ол иһин ырыаһыт оннук көстүбэт обургу буулаатаҕына көмүскэнэр тылынан: «хоолдьук, хаалдьык уонна куонньай» диэн суруйаллар. Оччотугар били баҕайы: «Туох-туох диэтэ?» диэн баран куоталаспакка тохтуура үһү. Улуу ырыаһыт итинник тэҥҥэ ыллаһар көстүбэт күтүрү кытары куоталаһан кыайбытын туһунан номох сахаларга баар.
Идэһэҕэ умнуллубут үгэс
Күһүн аайы идэһэ өлөрдөхтөрүнэ, ону атыылаһан сыллааҕы аспытын булунабыт. Өбүгэбит үгэһинэн томороон тымныылаах кыскыйар кыһыны этэҥҥэ туораары ынах-сүөһү, сылгы, убаһа этин хаһаанабыт. Билиҥҥи үйэҕэ сыана баһа суох баран киилэ эппит 700-800-900 тиийэ улаатта. Онон сорох дьон арыый удамыр сыаналаах кэлии эти сэҥээрэр буолбута син балай эмэ буолла. Былыр-былыргыттан сүөһүнү, сылгыны өлөрүүгэ араас ньымалар, үгэстэр элбэхтэр. Ким эрэ хотонтон сиэтэн таһаарбыт оҕуһун, ынаҕын сүүскэ биэрэн өлөрөр үгэстээх. Сорохтор сытыы быһаҕынан сүнньүлэрин анньан өлөрөллөрүн аньыырҕаабакка бассаапка кытары тарҕаталлар. Онтон былыр сүөһүнү өлөрүүгэ билигин умнуллан хаалбыт үгэс баар эбит. Ол курдук сүөһүнү астыы туран бүтэй очоҕоһун иһигэр үүт куталлар, онтон хам баайан баран сиргэ көмөр үгэс баар эбит. Тоҕо итинник гыналларын ким да быһааран билбэт. Билигин ол оннук үгэһи ким да өйдөөбөт буолан умнуллан ким да инньэ гынара иһиллибэт.
«Дэлбиргэ ыйааһын эбэтэр туруоруу»
Сахалар былыр-былыргыттан самаан сайыны уруйдуу араас сиэри-туому оҥоробут. Улуу убайбыт Өксөкүлээх Өлөксөй саха норуотун үгэстэрин, сиэрин-туомун, фольклорун уо.д.а. суруйан хаалларан норуотугар улахан үтүөлээх. Кини суруйан хаалларбыт биир интэриэһинэй сиэринэн-туомунан «Дэлбиргэни ыйааһын, туруоруу» диэн буолар эбит. Дэлбиргэни сороҕор «дэбдиргэ» эбэтэр бүрээттии «дэлбэргэ» дииллэр эбит. Бу Дойду иччитигэр дэлбиргэни ыйааһын барыта көнө сирдээх ырааһыйаҕа буолуохтаах. Бу сиэри-туому ойуун эрэ буолбакка көннөрү киһи кытары оҥороро көҥүл дэнэр. Ол курдук сэттэ маска дэлбиргэни ыйыылларыгар түөрдэ титирик, үһэ хатыҥ мас буолар эбит. Бу сиэргэ- туомҥа сэттэ маҕан сылгы сиэлиттэн оҥоһуллубут түүтэҕи уонна кып-кыра гына тигиллибит ньирэй томторугун ыйыахтаахтар. Маны барытын маска-окко ыйыыр сиэри толорон баран умайа турар уокка арыы кутан Аан Алахчын Хотуҥҥа анаан алгыс этиллиэхтээх эбит. Сороҕор бу маннык араас иччилэри алҕыыр үгэс «салама ыйааһына» эбэтэр «дэлбиргэ туруоруу» диэн ааттанар эбит.
Логлоҕор
ПОДЕЛИТЬСЯ: