Биһиги уонна биһиги иннибитинээҕи көлүөнэ дьон айылҕаттан айдарыылаах, көһөҥө талаан Валерий Ноев киһи дууһатын ортотунан сайа охсон киирэр ураты нарын, кэрэ ырыаларын истэн аҕай кэллэхпит дии.
Аҥаардас кини Сэмэн Данилов тылыгар «Киһиэхэ төрөөбүт буора, дойдута» ырыатын ылан көрүөҕүҥ. Шедевр… Итинник сыана быстахха, омуннааһын буолбата чахчы.
Ааҕааччыларым ортолоругар бэйэм курдук бу талааннаах биир дойдулаахпыт тус олоҕун үчүгэйдик билбэт-көрбөт киһи элбэх буолуохтаах. Күн-дьыл аастаҕын ахсын маннык ытык дьоммутун, историяны билээччи-көрөөччү киһи ахсаана улам аччаан, сүтэн-симэлийэн иһиитэ — олох кытаанах сокуона буоллаҕа. Төһөлөөх интэриэһинэй чахчылары мүлчү тутарбыт буолуой?
Бу күннэргэ Ноевтар аймахтартан соҕотох хаалбыт, биллэр мелодиспыт, ырыаһыппыт быраатын Никита Никитич Ноевы кытта кэпсэтэ сырыттым. Күндү ааҕааччым таптыыр ырыаһыппыт туһунан урукку өттүгэр билбэтэххин билиэҕиҥ, истибэтэххин истиэҕиҥ.
Валерий Ноев кимтэн кииннээҕий?
— Никита Никитич, эн Валерий Власьевиһы кытта хайдах быһыылаахтык аймахтыыларгыт? Кини кимтэн кииннээҕин, хантан хааннаҕын кытта ааҕааччыларга билиһиннэриэҥ дуо?
— Биһиги Валерий Власьевичтыын эһээбит Кузьма Гаврильевич, оттон эбээбит Мария Васильевна Ноевтар диэннэр. Кинилэр тоҕус уол оҕоломмуттар. Кыыстара суоҕа. Мин аҕам Никита Кузьмич бэһис оҕонон, Валерий аҕата Власий Кузьмич алтыс оҕонон төрөөбүттэр. Онон ини-биилэр оҕолоробут.
Бу ыал Бөтүгүттэттэн 15 көстөөх сиргэ сытар, Суола үрэх турар Туойдаах диэн сиргэ олохсуйан олорбуттар. Валерий төрөппүттэрэ эмиэ манна бастаан олорбуттара. Кини күн сирин көрөрүгэр, оччолорго Бөтүгүттэҕэ балыыһа суох эбит. Онон ийэтэ эмиэ эбээбит курдук ааттаах Мария Васильевна Бүтэйдээххэ тиийэн Валерийы оҕоломмут. Онон кини киинин түспүт сирэ —Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Бүтэйдээҕэ.
Аҕата Власий Кузьмич оскуолаҕа Бүтэйдээххэ үөрэммит. Кини билиилээх-көрүүлээх, сытыы-хотуу, тэрийэр, салайар дьоҕурдаах эбит. Онон оскуола кэнниттэн Власийы Горнай оройуонугар Бэрдьигэстээххэ хомсомуол үлэтигэр ыыппыттар. Кинини хомсомуол тэрилтэтин бастакы сэкиритээринэн талбыттар. Онно Власий Кузьмич бэйэтин талааннаах салайааччы быһыытынан көрдөрбүт. Туруу үлэһит, спортсмен, ырыаҕа-тойукка сыһыаннаах, балалайкаҕа, хорумуоскаҕа оонньуур эдэр киһини Горнай оройуонун олохтоохторо сөбүлээбиттэр. Кини атах оонньуутугар оройуон күрэхтэһиилэригэр мэлдьи кыттар уонна өрүү кыайыылааҕынан тахсара үһү.
1933 сыллаахха Власий Кузьмич күрэхтэһэ сылдьан, атаҕын эчэппит уонна улахан баҕайытык ыалдьыбыт. Моһуогуран төрөөбүт-үөскээбит Туойдааҕар, күн күбэй ийэтигэр, амарах аҕатыгар төннөн кэлбит (киһи мөлтөөбүт-ахсаабыт кэмигэр төрөөбүт төрүт сириттэн-уотуттан ордук сэниэ, күүс-уох биэрэр туох да суох. Авт.).
Кини дойдутугар сылдьан, олоҕун аргыһын Мария Васильевнаны көрсөн ыал буолар. Власий Кузьмич Бөтүгүттэҕэ холкуоска бухгалтердаабыт. Бу кэмҥэ Валерий төрөөбүт. Онтон оройуон киинигэр Аммаҕа үп инспекторынан үлэлээбит. 1948 сыллаахха Власий Кузьмич ыарыытыттан күн сириттэн күрэммит. Ийэлэрэ уолаттарын Валерийы уонна Власийы кытта соҕотох хаалан хаалар.
Икки атахтаах дьоннооҕор сыыдамнык.
— Валерий атаҕа ыалдьара дии…
— Оннук. Убайым Валерий атаҕынан оҕо эрдэҕиттэн моһуогурар эбит. Ийэтэ Мария Васильевна Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун Маттатыгар атаҕы эмтиир санаторий баарын истэн, оҕотун эмтэтээри, онно көһөн барбыт. Ол кэнниттэн оройуон киинигэр Майаҕа көспүттэр. Валерий орто оскуоланы Майа сэлиэнньэтигэр бүтэрбит.
— Никита Никитич, убайын Валерийы кытта төһө алтыспыккыный?
— Аан бастаан убайбын Валерийы кытта сэттэ саастаахпар дойдубар Бөтүгүттэҕэ көрсөн турардаахпын. Сайын этэ. Дьиэм таһыгар оонньуу сылдьыбытым. Арай көрбүтүм биир баттыктаах, аҥаар атаҕа токур киһи утары иһэрэ. Миигин кытта кэпсэппитэ уонна бэчиэнньэ биэрбитэ. Фотоаппарат сүгэ сылдьара. Арааһа, сөмөлүөтүнэн көтөн кэлбит быһыылааҕа. Миигин кытта кэпсэтэн баран, соҕуруу диэки икки атахтаах дьоннооҕор сыыдамнык, көтөн эрэр курдук элэс гынан хаалбыта. Мин соһуйан көрөн турбутум. Аҥаар атаҕынан тирэммэтэ. Итинтэн кини бэйэтин кыанара көстөн кэлэр.
Эдьиийбин кытта дьиэҕэ киирэммит сиэбиппит, вафля эбит. Вафляны аан бастаан онно боруобалаабытым. Эчи минньигэһэ, билиҥҥэ диэри амтана баар курдук.
Оскуолаҕа үөрэнэ сырыттахпына, миигиттэн саха тылын уонна литературатын учебниктарын мэлдьи уларсара. Кэлин санаатахпына, төрөөбүт тылын үөрэтэр эбит. Ырыалара грамотнай буолалларын курдук. Сайынын ампаарга сытарын сөбүлүүрэ. Бука сэрэйдэххэ, онно сытан, ырыаларын тылларын бэрийэрэ буолуо.
Алтаҥҥа оскуоланы бүтэрэн бараммын, «оскуола – производство — үрдүк үөрэх» диэн девиһинэн фермаҕа үлэлээбитим. Хас сылын ахсын самодеятельность көрүүтүгэр фестиваль буолара. Ыччаттар үлэ кэнниттэн киэһэтин кулуупка онно бэлэмнэнэрбит. Ким ыллыыр, ким үҥкүүлүүр. Валерий Власьевич биһигини дьарыктыыра. Кини кулуупка худруктуура уонна оскуолаҕа учууталлыыра. Ити 1970-с сыллар саҥалара этэ. Биһиги фестивалга өрүү миэстэлэһэрбит. Бу кэмҥэ убайбыныын өссө чугастык алтыспытым.
— Валерий Власьевич киһи быһыытынан хайдах киһи этэй? Айар үлэтиттэн кылгастык билиһиннэриэҥ буолаарай.
— Убайым киһи быһыытынан наһаа сымнаҕас, элэккэй киһи этэ. Мэлдьи «быраат да быраат» дии сылдьара. Олоххо актыыбынай позициялааҕа. Атаҕым мөлтөх диэн олорбото. Субуотунньуктарга эҥин дьону кытта тэбис-тэҥҥэ үлэлиирэ. Сайын окко үлэлиирэ. Онно үлэлии сылдьан, олоҕун тиһэх сайыныгар бүтэһик «Быраһаай, күөх сайын» диэн ырыатын айбыта.
Алтаннааҕы СПТУ дириэктэрэ Ким Никитич Ноев биир сайын Валерий Власьевиһы тэрийэн, балаакка, ас-үөл биэрэн, Харама хайатыгар илпит. Онно убайым биир нэдиэлэ сыппыт. Айар уоппуска курдук тэрийбит. «Кыыс Амма» ырыатын онно суруйбута диэн кэпсииллэр.
Сергей Гаврильевич Захаров диэн табаарыстаах этим. Хомойуох иһин, биһиги кэккэбитигэр суох, үс сыл аннараа өттүгэр сырдык тыына быстыбыта. Сэргэй кулуупка үлэлии сылдьыбыта. Кини: «Убайыҥ Валерий биир күн Алтаҥҥа кулуупка хоммуттаах. Таһыттан күлүүһүнэн хатаан кэбис диэбитэ. Сарсыарда кэлбитим, баян тыаһа ньиргийэн олороро. Муостаҕа ноталаах кумааҕы бөҕөтүн тэлгэппит этэ. Валерий ол түүнү быһа ырыа бөҕөтүн айбыт«, — диэн кэпсээбиттээх.
Бииргэ төрөөбүт убайым Валерий Никитич Ноев кини биэс ырыатын нууччалыы тылбаастаабыта. Кини мэлдьи нууччалыы ыллыыра. Үчүгэй куоластааҕа.
Билиҥҥэ диэри кэмсинэбин
— Валерий Власьевич хас саастааҕар күн сириттэн күрэммитэй?
— 1974-75 сылларга Дьокуускайга тыа хаһаайыстыбатыгар салайар кадрдары бэлэмниир техникумугар үөрэммитим. Оччолорго убайым Валерий Власьевич тиһэх күннэрэ-дьыллара этэ. Мин олорор уопсай дьиэбэр кэлэн, ыллаан-туойан барара. Устудьуоннар кинини наһаа сөбүлүүллэрэ.
Муус устар ыйга уопсайга миигин маҥнайгы этээскэ вахтаҕа төлөпүөҥҥэ ыҥыттардылар. Убайым Валерий этэ. «Ыалдьаммын балыыһаҕа сытабын. Миэхэ бытык хоруйар наада. Хайаан да кэлэн көрсөөр», — диэтэ. «Өрөбүлгэ тиийэ сылдьыам», — диэбитим. Үөрэнэр, уопсастыбанньык буоламмын, өрөбүлгэ эрэ иллэҥ бириэмэлэнэбин. Техникум хомсомуолун тэрилтэтин сэкиритээрэ этим. Үөрэхпит кыһатыгар тэрээһин бөҕө буолара. 1 маайга бэлэмнэнии бара турара.
Хомойуох иһин, убайым барахсан өрөбүлгэ кыайан тиийээхтээбэтэҕэ… Муус устар 25 күнүгэр баара-суоҕа 35 сааһыгар сырдык тыына быстыбыта. Тута тиийэн көрсүбэтэхпиттэн күн бүгүнүгэр диэри кэмсинэбин. Убайым тугу этээхтиэ эбитэ буолуо.
Тиһэх суолугар атаарсыбытым. Өлүөнэ өрүспүт суола сабыылааҕа. Техникумум дириэктэриттэн Михаил Григорьевич Алексеевтан таһаҕас тиэйэр массыына көрдөспүтүм. Михаил Григорьевич сүрдээх үчүгэй киһи этэ. Массыына булан биэрбитэ. Морга тиийбитим ийэтэ Мария Васильевна баара. Кини: «Саҥа көстүүм, бачыыҥка ылан биэрдибит», — диэбитэ. Убайым хоруопка сытаахтыыра.
Онон убайым Валерий Власьевич көмүс уҥуоҕун Жатайга диэри таһаҕас тиэйэр массыынанан илдьибиппит. Онно утары Мэҥэ-Хаҥалас Төхтүрүттэн быраата Власий сыарҕалаах атынан кэлэн ылбыта.
— Никита Никитич, кэпсээниҥ иһин махтанабын.
* * *
Биһиги, суруналыыстар, матырыйаалбытын суруйуохпут иннинэ, бу суруйуубутун ханнык рубрикаҕа киллэрэбит диэн толкуйдуур идэлээхпит. Баара-суоҕа 35 сааһыгар эрэ күрэммит эдэркээн Валерий Ноевы «Ытык дьоммут» диэн рубрикаҕа туох да саарааһына суох киллэрбитим. Маныаха кини төрөөбүт дойдуга, дьоҥҥо-сэргэҕэ тапталы иҥэрэр ураты иэйиилээх ырыалара, көһөҥө талаана төрүөтүнэн буолаллар. Бу анал үөрэҕэ суох, айдарыылаах эдэркээн киһи 70-ча ырыаны, 4 сюитаны, баяҥҥа аналлаах 12 айымньыны суруйбут, 3 баянынан доҕуһуоллаах театрализованнай кэнсиэри туруорбут. «Мелодия» фирмаҕа кини 4 пластинката тахсыбыт. 14 сыл эрэ иһигэр төһөлөөх курдук үтүмэннээх үлэний? Күн бүгүнүгэр диэри уостан түспэт ылбаҕай ырыалар.
Хайа саха киһитэ «Күөрэгэй», «Кыракый уолчааным», «Кыракый кыысчааным» диэн ырыалары истибэтэҕэ буолуой? Оттон хайа уолчаан «Мин летчик буолуом, мин баҕам туолуо» диэн ырыаны ыллаабакка улааппыта буолуой? Сүдү талаан.
Людмила НОГОВИЦЫНА
ПОДЕЛИТЬСЯ: