Кысталыктан Эбэ Баһыгар киириигэ Нуурай диэн ааттаах икки көлүйэ баар. Суол икки өттүгэр сыталлар. Суолтан хоту диэки сытааччыта Улахан Нуурай дэнэр. Бу көлүйэ арҕаа өттүгэр, көлүйэни өҥөйөн турар кыра булгунньахтаах. Булгунньах үрдүгэр уонна тулатыгар эргиччи тиит, хатыҥ уонна талах мас үүнэр. Көлүйэтэ собо, мунду балыктаах. Дьэ, бу булгунньахха бэрт былыр аатын ааттаппат улуу ойуун араҥастаммыта үhү. Таайым Афанасий Игнатьевич Гуляев кэпсээбитинэн бу бэрт улахан хомуһуннаах кырдьаҕас эбитэ үhү. Ол кини манна Куокуйга хаһан төрөөбүтүн, кимтэн төрүттээҕин дуу, эбэтэр хантан кэлэн олохсуйбутун уонна хайдах хараллыбытын ким даҕаны билбэт эбит. Баҕар, ол былыргы дьон толлоллоро-куттаналлара уонна ытыктыыллара бэрт буолан мээнэ ыһа-тоҕо аһаҕастык кэпсээбэттэриттэн эбитэ буолуо ээ. Оттон сэбиэскэй былаас саҕана ойуун, удаҕан туһунан кэпсиэхтээҕэр-ипсиэхтээҕэр буолуох саныырын да табыллыбат курдук буоллаҕа ээ. Сэбиэскэй былаас саҕана итэҕэлтэн тэйии барбыта.
Дьэ, бу араҥастаммыт кырдьаҕас тимир батыйалаах эбит. Ол батыйаны сүүрбэттэн тахса сыллааҕыта, күһүөрү сайын Эбэ Баһыгар оттуу сылдьан хаһыа да буолан көрбүттээхпит. Биир соччо улахана суох, сиртэн 2-2,5 миэтирэ курдук үөһэнэн тостубут тиит төрдүгэр мас хайдыбыт баар сиригэр кыбытыллан турара.
Мин кыра эрдэхпинэ эбээбит Оппуруоһа эмээхсин биһигини, сиэннэрин батыһыннаран бу булгунньахха хаста да кэлэ сылдьбыппытын өйдүүбүн. Онно, булгунньах анныгар чугаһаатахха эбээбит: «Олох мэниктээмэн, ыһыытаамаҥ-хаһыытаамаҥ, тугу да тыытымаҥ, кырдьаҕас кыыһырыаҕа», — диирэ уонна көлүйэҕэ киирэн туутун көрөрө. Оччолорго кини 80-ча саастааҕа, ол эрээри тууһут бэрдэ этэ. Дэлэҕэ да тууһут Оппуруоһа диэн аат иҥэриэхтэрэ дуо? Бу санаатахха эбээбит билигини балаҕаҥҥа хааллардаҕына кини көрүүтэ- истиитэ суох сүгүн сылдьыбат дьон буоллахпыт эбитэ буолуо ээ. Уонна оттон Кысталыктан чугас соҕус сир буолан илдьэ сырыттаҕа.
Оттон булгунньахтан бу батыйаны ылбыт киһи моһуогурарын, батыйа буоллаҕына ыллаххына даҕаны бэйэтэ миэстэтигэр төннөрүн туһунан кистии-саба кэпсииллэрэ: «Былыр биир уол оҕо ити батыйанан оонньоон баран батыйаны көлүйэҕэ бырахпыт. Ол онтон бу оҕо ыалдьан бэрт уһуннук оронтон турбакка сыппыт. Онуоха ол оҕо дьоно булгунньахха кэлэн кырдьаҕас аатыгар сиэри-туому тутуһан бэлэх-туһах биэрбиттэр, көрдөспүттэр-ааттаспыттар. Ол онон оҕолоро бэттэх кэлбитэ үһү» — диэн таайым Афанасий Игнатьевич кэпсиирэ. Былыргы дьон итэҕэллэрэ күүстээх этэ.
Биһиги оскуолаҕа киирэн үөрэнэ сырыттахпытына оскуолабытыгар кыраайы үөрэтэр музей тэриллибитэ. Онно арааһы барытын хомуйарбыт, тугу булбуппутун аҕаларбыт.
1961 сыл күһүн оскуолаҕа үөрэнэ киирэн баран кылаастарынан бохуот буолбутугар биһиги, 4-с кылаас оҕолорун Күөл учаастагар (Хаалыга ферма баара) Игнатьев Александр Васильевич учуутал баһылыктаах ыыппыттара. Дьиҥэр бу бохуот сыала-соруга булгунньахтан батыйаны музейга аҕалыы этэ. Биллэн турар, оччолорго ол туһунан оҕолорго эппэтэхтэрэ, кистээбиттэрэ. Булгунньахха тиийдэххэ, онно үрдүгэр этиллиэхтээх эбит. Мин ол күн атын кылаастары кытары Мундулаахха барбытым. Сайынын ол онно ынах сүөһү ферматыгар бостуугунан үлэлээбит буоламмын сирдьитинэн ыыппыттара.
Оттон Күөлгэ барбыт оҕолору, батыйаны көрө баран иһэллэрин истэннэр ферма кырдьаҕас үлэһиттэрэ: «Бэйэҕитигэр, чугас дьоҥҥутугар-сэргэҕитигэр даҕаны куһаҕаны, аньыыны оҥостоору гыммыккыт», — диэн тылларыгар киллэрэн төттөрү утаарбыттар этэ. Кэлин иһиттэхпинэ, учууталлартан хайалара эрэ ол батыйаны музейга аҕалбыта төттөрү булгунньаҕар тиийбит үһү» — диэн сурах-садьык баара. Дьиҥ хайдаҕын билбит суох. Оттон оҕо, эдэрчи сылдьан оонньообут, ууга бырахпыт дьонтон кэлин сорохторо, саастарын ситэ олорбокко да, бу күн сириттэн хомолтолоохтук туораабыттарын нэһилиэк кырдьаҕас олохтоохторо билэллэр.
Билигин ол эҥэргэ сылдьааччы да ахсааннаах. Эбэ Баһыгар сопхуос Эстиэҕиттэн ыла оттооччу да аҕыйаабыта. Арай, кэтэхтэригэр оттонооччу дьон уонна булчуттар эрэ, ол булгунньахха бэрт дэҥҥэ да буоллар таарыйан аалларын, батыйа оннугар турарын, арай тимирин дьэбин таппытын кэпсииллэринэн буоллаҕына ойуун араҥастаммыта үс үйэ буолан эрдэҕэ буолуо», — дииллэрэ сорох кырдьаҕастар.
Хос быһаарыы: аҕыйах сыллааҕыта ити эҥэргэ уот туран, сир-уот ото-маһа умайан, айылҕа барахсан сүрдэммит. Булгунньаҕы эмиэ тумнубатах. Ол аата кырдьаҕас көмүскэнэр кыаҕа аастаҕа.
Геннадий ИВАНОВ
ПОДЕЛИТЬСЯ: