Биһиги омукка иэйэхсити кэлэтии, айыылара төттөрү хайыспыттар диэн дириҥ ис хоһоонноох өйдөбүллэр бааллар. Ити өйдөбүллэртэн сиэттэрэн эттэххэ, киһи тугу да харыстаабакка, араҥаччылаабакка, этэргэ дылы, синигэр түһэн, мөкү кэмэлдьилэннэҕинэ, кэрэгэй дьылҕаланыан сөп.
Туохха барытыгар хоруй, иэстэбил диэн баар. Бэйдиэ ыттар күөрэйэн тахса турар тыын боппуруоска кубулуйбуттара ыраатта.
Тумнар табыллыбат
Тустаах боппуруоһу тумнар, саҥарбакка хаалар, ордук биһиэхэ, дьоҥҥо өй-санаа уган биэрэр суруналыыстарга, төрдүттэн табыллыбат дии саныыбын. Көрүүтэ-харайыыта суох сылдьар ыттар элбээһиннэригэр ким буруйдааҕый? Бастатан туран, туохха да итэҕэйбэт, ыты оонньуур курдук ылан баран, уулуссаҕа таһааран быраҕан кэбиһэр дьон. Оттон итинник быһыыланыы төһөлөөх улахан аньыы-хара буоларын, өйдөөбөппүт сүрүн. Бу — иэйэхсити кэлэтии, айыылары антах хайыһыннарыы буолбакка, тугуй?..
Быраҕыллыбыт ыттарбыт аһаабакка-сиэбэккэ, тоҥон-хатан, хаһаайын сылаас сыһыанын билбэккэ, адьырҕа кыылга кубулуйаллар. Этэргэ дылы, кэлиҥҥи кэмҥэ кыыллааҕар-сүөллээҕэр буолуох, оннооҕор дьон майгыта-сигилитэ кытта уларыйбыта, хомойуох иһин, баар суол. Бэйдиэ ыттар ыстаайанан суксуруһа сылдьан, дьоҥҥо саба түһэллэр.
Холкутук утуйаллара буолуо дуо?
Соторутааҕыта Чульмаҥҥа буолбут түбэлтэ, алдьархай, 12 эрэ саастаах кыысчаан ыттар саба түһүүлэриттэн суох буолуута, дойдуну бүтүннүү аймаата. Оҕотун сүтэрбит аҕа барахсан Арассыыйа Генеральнай прокуроругар уонна Силиэстийэлиир кэмитиэт бэрэссэдээтэлигэр приемҥа киирэммин «Кыылларга эппиэтинэстээх сыһыан туһунан» федеральнай сокуон билиҥҥи уустук кэмҥэ хайдах да гынан кыайан толоруллубатын туһунан тиэрдиэм этэ диэхтээбитэ. Бары өттүттэн эппиэтинэстээх сыһыан суох буоллаҕына, итинниккэ ким баҕарар түбэһиэн сөптөөх.
Бэйэм түбэспит биир түбэлтэбин кэпсиэхпин баҕарабын. Ойуур баһаардардаах 2020 сыл күһүн, балаҕан ыйыгар Күөх хонууга дьүөгэбинээн дьаарбайа барбыппыт. Иһирдьэ диэки киирбиппитигэр, сүүрбэччэ ыт баргыйа түспэтилэр дуо. Кэннибин хайыспытым үрэ-үрэлэр, аһыыларын килэппитинэн сүүрэн. иһэллэрэ. Испэр олох ыттар аһылыктара буоллубут быһыылаах дии санаабытым. Иэммит кэдэҥнии-кэдэҥнии бөлөх турар талахтар диэки оргууй барбыппыт. Талахтары ааһан баран көрбүппүт, үрэ-үрэлэр аара тохтоон хаалбыттар этэ. Үрдүкү күүс көмөлөспүтэ быһыылаах уонна кутталбытыттан сүүрбүппүт буоллар, ситэн ылан сиэхтээх этилэр. Пандемия кэмигэр Дьокуускайга бэйдиэ сылдьар ыттар наһаа да элбээбиттэрэ.
Холобурга аҕалар эбит буоллахха, 2008 сыллаахха Дьокуускайга 1721, 2009 сыллаахха 1824 киһи ыкка ытыттарбыт. Оттон ааһан эрэр 2024 сылга 630-тан тахса киһи ыттан эчэйбиттэр. Урукку сыллары кытта тэҥнээтэххэ, сыыппара аҕыйаабыт эрээри, ыттартан сылтаан дьон өлүүтэ тахсара, барыбытын дьиксиннэрэр буолуохтаах. Мантан үөһээ этэн аһарбытым курдук, кыыл-сүөл майгыта-сигилитэ уларыйбыта көстөн кэлэр.
2021 сыллаахха Дьокуускай куорат ипподромугар техническэй наука кандидатын Сардаана Слепцованы бэйдиэ сылдьар ыттар тырыта-хайыта тыыппыттарын туһунан ынырыктаахай сонун эмиэ дойдуну тилийэ көппүтэ.
Сорох дьон оҕолорун саататаары, эбэтэр сайынын даача харабыллатаары ылан бараннар, кыайан көрбөккөлөр-истибэккэлэр, иитэ ылбыт ыттарын бырахпыттара баар буолар. Ити алдьархайдары истэ-истэ, билэ-билэ ыттарын бырахпыт дьон, ама холкутук утуйаллара буолуо дуо? Кинилэр ити ынырыктаахай түбэлтэлэргэ эмиэ кыттыгастаах буолан тахсалларыгар тиийэр.
Онон ыты иитэ ылыах иининэ, бэйэҕит иннигитигэр чахчы көрүөм-истиэм дуо ыйытыы бэринэр ордук буолуо этэ.
Ахсаан сүрүннэммэтэҕинэ
Бу боппуруос кыайан быґаарыллыбакка, биир даҕаны сыл тохтоотоҕуна, этэргэ дылы, нэһилиэнньэлээх пууннар, ордук элбэх нэһилиэнньэлээх улуус кииннэрэ уонна киин куорат бэйдиэ сылдьар ыттарынан туолар. Ыт тірүіҕэ элбэҕин, күндү ааҕааччы, бэйэІ бэркэ диэн билэҕин. Ыттары кастрациялааһын уонна стерилизациялааһын хайаан да ыытыллыахтаахтар. Ыттаах дьоҥҥо тулалыыр эйгэни киртитэллэрин иґин нолуок тілітүіххэ баара. Судаарыстыбаҕа да барыстаах буолуох этэ. Биирдиилээн дьон да эппиэтинэстэрэ улаатыа эбитэ буолуо. Харчы тілүү сылдьаннар ыттарын үчүгэйдик кіріллірі-харайаллара чуолкай. Быраҕыллар ыттар ахсааннара арыый аччыа этэ.
Бу күннэргэ Кемеровскай уобалас депутаттара «Кыыллары кытта сыһыан эйгэтигэр сорох сокуон акталарыгар уларытыылары киллэрэр» туһунан сокуону ылыннылар. Ити сокуонунан муниципалитеттар киһиэхэ саба түспүт ыттары утутан өлөрөр бырааптаннылар.
Биһиги Ил Түмэммит депутаттара Кузбасс депутаттара ылыммыт сокуоннарыгар майгылыыр тутуллубут ыттары биир ый устата ким да кэлэн ылбатаҕына, утутан, суох оҥорор туһунан сокуон барылын ылыммыттара. Ону Мирнэй кыылы көмүскээччилэрэ сууттаһаннар, тустаах сокуон күүһүгэр кыайан киирбэтэҕэ.
Туохха барытыгар ортотун тутуһуу диэн баар. Киһи көмүскэллээх буолуута бастакы уочаракка туруохтааҕа кимҥэ баҕарар өйдөнөр. Кыыллары көмүскээччилэр сорох ардыгар аһара барыылара, баар суол. Социальнай ситимнэргэ, ордук фейсбук дойдуга көҥүллээх эрдэҕинэ, «гуманнай» дьоммут үгүс киһини, бүтүн норуоту топ-боруу курдук үөҕүүлэрэ, кырааһыннара сүрдээх этэ. Итинник саҥарар-иҥэрэр «кыыллары көмүскээччилэр» хайдах сиэрдээхтэрэ-майгылаахтара биллэр буоллаҕа.
Кыыл-сүөл ахсааннара сүрүннэммэтэҕинэ, тулалыыр эйгэҕэ кутталы үөскэтэллэрэ, биллэн турар. Ону хардаҥ эһэлэр холобурдарыттан да көрөбүт. Оттон бэйдиэ сылдьар ыттар бааллара уонна баар буола даҕаны туруохтара. Ону суох оҥоруу боппуруоһун куорат, нэһилиэктэр дьаһалталара быһаарыахтаахтар. Куттана-куттана уулуссаҕа тахсыы, оҕону оскуолаҕа ыытыы, таһырдьа күүлэйдэтэ таһаарыы диэн бу сайдыылаах үйэҕэ киһи өйүгэр баппат.
«Кыылларга эппиэтинэстээх сыһыан туһунан» федеральнай сокуон үп-харчы дэлэй кэмигэр сөп түбэһэр докумуон буоларын үгүстэр бэлиэтииллэр. Биллэрин курдук, билигин анал байыаннай дьайыылар бара туралларынан сибээстээн, үп-харчы кэмчилэниэхтээҕэ өйдөнөр. Ити сокуон биир сүрүн лоббиһа, Госдума депутата Владимир Бурматов Саха сиригэр кэлэ сырыттаҕына, ити туһунан Бүлүү улууһун баһылыга Сергей Винокуров этэн турар.
Бу сокуонунан ыттары питомниктарга тутууга, көрүүгэ-харайыыга төһөлөөх үтүмэн үп-харчы ороскуоттанара буолуой?
* * *
Дьиҥэ, ыт барахсан өйө-мэйиитэ, саҥарбат эрэ буруйдаах. Хаһаайыттар бэриниилээх ыттар тустарынан үгүс кэпсээннэр, киинэлэр бааллар. Үөһэ этэн аһарбытым курдук, бэйдиэ ыттар элбээһиннэригэр эппиэтинэһэ, туох да итэҕэлэ суох дьон буруйдаах. Ыты иитэ ылыаххыт иннинэ, үгүстүк толкуйдаан. Иэйэхсиккитин кэлэтимэҥ, айыыһыккытын антах хайыһыннарымаҥ диэн бүгүҥҥү суруйуубун түмүктүүбүн.
Людмила НОГОВИЦЫНА
ПОДЕЛИТЬСЯ: