Буммейтство эбэтэр дьукаах наада дуо?
Кэлиҥҥи сылларга аан дойдуга «буммейтство» диэн хамсааһын үөдүйбүт. 1945 сылтан 1964 сс. төрөөбүт көлүөнэ дьону «бумердар» диэн ааттыылларыттан ити тыл үөскээбит. Бэйэлэрин сатаан көрүнэр кыахтаах 60 саастарын ааспыт аҕам дьон чугас аймахтара баар да буоллахтарына, кинилэри кытары олорбокко биир интэриэстээх, санаалаах дьоннорун кытары дьукаахтаһыылара тэнийбит көстүү буолбут. Биир өттүнэн, ол үчүгэй олохтон буолбакка, соҕотох хаалымаары итинниккэ тиийиэхтэрин сөп курдук. Эбэтэр наһаа улахан дьиэлээх буоллахтарына харчыга-үпкэ да наадыйан кыттыгастанан эрдэхтэрэ диэххэ эмиэ сөп. Бу Европаҕа, АХШ ка эрэ буолбакка аан дойдуга, ол иһигэр Россиҕа кытары тарҕаммыт көстүү эбит. Дьукаахтаһан олорор киһиҥ румейт диэн ааттанар эбит. Аҕам саастаахтар дьиэлэрэ-уоттара киэҥэ-куоҥа да онно олук буолан румейтарга наадыйан эрдэхтэрэ. Аан дойду үрдүнэн кырдьаҕас дьон ахсаана элбээн иһэринэн бу хайысхаҕа саҥаттан саҥа көстүү өссө да тахсыа турдаҕа.
«Дьоло суох оҕолор»
Учуонайдар үөрэппиттэринэн, билигин аан дойду үрдүнэн улаатан эрэр оҕолор ортолоругар «дьоло суохпун» дии саныыр оҕо элбээбит. Ол төрүөтэ-социальнай ситимнэргэ эбит. Социальнай ситимнэргэ көстөр «идеалларыгар» оҕолор барахсаттар бэйэлэрин санааларыгар «тиийбэттэриттэн, майгылаабаттарыттан» итинник сананыы элбээбит диэн эспиэрдэр суруйаллар. Урут сэбиэскэй саҕана оҕолор «идеаллаах» да буолар буоллахпытына онно тиийэргэ, тэҥнэһэргэ иитии үлэтэ бөҕө барар эбит. Ол «идеалга» чугаһыыр суол аана аһаҕас, барыта бэйэҕиттэн эрэ тутулуктаах диэн үөрэтэллэрэ. Ол сыалы ситиһэр инниттэн оҕону үөрэтии, иитии-такайыы кэмэ суох элбэх этэ. Билигин буоллаҕына, сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри социальнай ситимнэргэ олорор оҕоҕо ол суох буоллаҕа. Ол иһин оҕолор итинник уу ньулдьаҕай санааларыгар бэйэлэрэ эрэ батылланнар арааска бары тиийэн эрдэхтэрэ. Судаарыстыбаннай таһымнаах идеология суоҕун биир иэдээнэ итиннэ сыттаҕа.
Саха оҕуһа — харсыык
Сахалар төрүт аспытын аһаатахпытына, ол инниттэн саха сүөһүтүн, сылгытын хото ииттэхпитинэ эрэ куппут- сүрбүт чөл, доруобуйабыт этэҥҥэ буолар диэн киһи барыта билэр. Саха сүөһүтүн уонна сылгытын амтаннаах этэ, үүтэ туохха да тэҥнэммэт күндү баайбыт буоллаҕа. Бу тыйыс айылҕалаах сиргэ үөскээбит сүөһү майгыта эмиэ ураты эбит. Анал үөрэхтээхтэр этэллэринэн, саха оҕуһа атын сүөһүлэртэн уратыта диэн кини харсарын олус сөбүлүүр эбит. Саха оҕуһун муоһа сытыы диэн көрбүт эрэ киһи барыта этэр. Ол аата бу кытаанах кырыа кыһыҥҥа, өҥүрүк куйааска тыыннаах хаалар инниттэн оҕуспут хадаар, ыарахаттары кытары утарылаһар күүһэ улахан буолан сытыы муостаах харсыык буоллаҕа.
Бадараан эбэтэр хоп- сип
Ардах кэнниттэн биир киһи тротуар устун баран испит. Сибиэһэй салгынынан тыына, күп-күөх халлааҥҥа үрүҥ былыттары көрө-көрө мичээрдээбит. Арай, биир суол устун айаннаан иһэр массыына киһи кэнниттэн сүүрдэн кэлээт бадараанынан саба ыстаран ааспыт. Киһи туох баар таҥаһа-саба барыта бадараан буолбут. Кыһыйбытын иһин хайыай? Киһи кэлин арыый уоскуйан баран санаабыт. Итинник олох устун көҥүллүк, бэйэҥ суолгунан айаннаан истэххинэ билэр да, билбэт да дьонуҥ эйиигин түһэрэннэр, үөҕэннэр бадараанынан ыспыт курдук киртитэн хоп – сип ыыталлара баар бөҕө буоллаҕа. Бадарааны суунан, тэбэнэн кэбиһиэххэ сөп. Онтон эйигин самнарар, түһэрэр хобу- сиби, үҥсүүнү, үөҕүүнү хайдах суунуохха сөп эбитэ буолла?
Тулуур уонна эрэл
Ханнык баҕарар үүнээйи хабыс- хараҥа сиртэн сиэмэ тардынан үүнэр, бөҕөтүнэн аатырар алмааспыт күүстээх хам баттааһын эрэ баар буоллаҕына үөскүүр дииллэр. Онтон араас отонунан минньигэс муорус, суок оҥостуоххун баҕардаххына эн отону, хаптаҕаһы, моонньоҕону о.д.а. үнтү мэлийэҕин, илдьиритэҕин. Итини барытын киһи олоҕор сыһыардахха туох санааны үөскэтэрий? Тулаҥ барыта хабыс — хараҥа буолан төһө да хам баттаатар, үүнээйи курдук инникигэ эрэлгин хаһан да ыһыктыа суохтаах эбиккин. Онтон алмаас курдук барыларыттан ордук, туһалаах уонна кыраһыабай буолуоххун баҕардаххына эн күүстээх хам баттааһыны, баттабылы, түһүүнү тулуйуохтаах эбиккин. Онтон олоххор дьоҥҥо туһалаах буолуоххун баҕардаххына эн минньигэс муорус, суок оҥоһулларын курдук мэлиллэн, үнтү сынньыллан олох мискиирин тулуйдаххына эрэ Туһалаахха, Дьиҥнээххэ тиийэргин билэр буолуохтааххын эбит. Муударай ытык кырдьаҕастар ол да иһин эттэхтэрэ: «Туохха барытыгар тулуур уонна эрэл наада», — диэн.
Сөмүйэлэрин уга сытан
Билигин аан дойдуга эмп-томп атыыта-эргиэнэ байарга биир саамай сүрүн хайысха буолан турар. Ол курдук хас эмэ миллиардынан сууммалаах харчыны эмкэ-томко эргитэн транснациональнай хампаанньалар сытыйа байаллар диэн суруйаллар. Информационнай технологиялар сайдан ол транснациональнай хампаанньалар сороҕор дьону албыннаан сымыйа эмтэри оҥороллорун туһунан кэпсээһин, суруйуу хара баһаам. Хайа да үйэҕэ Икки атах барахсан ыалдьар эттээх, аһааҕырар кэмнээх буоллаҕа. Төһө да эми-тому харыыта суох хааланнарбыт, ыарыйдахпытына эмтэнээри араас атын суоллары көрдүүбүт. Кэлиҥҥи сылларга эмп буолбатах эрээри дьону эмтиир баадтар диэннэр олус дэлэйдилэр. Кинилэр ыҥырар-угуйар сэһэннэрэ, суруйуулара эмиэ киһи эрэ иһиттэр истэ олоруох курдук кулгаахха олус кэрэтик иһиллэр, хараҕы сымнатар. Ону истэн, көрөн итэҕэйэрбит баа буолбат буоллаҕа. Ол эрэн ол да баадтарбыт туһата суохтарын туһунан кэпсээн эмиэ дэлэй. Өйдөөн көрдөххө, биһиги сэбиэскэйгэ иитиллибит аҕам саастаах дьон баадтарга эмп курдук наадыйар эбиппит. Онтон эдэрдэр тас көстүүнү тупсарыыга ордук болҕомтолорун уураллара көстөр. Итинник атыыны-эргиэни ыытар дьон ону билэн аҕам саастаахтарга ыарыыны аҕыйах кэминэн суох оҥорор баадтары кэпсээн кулгаахпытын минньитэллэр, харахпытын үөрдэллэр. Ол аайы биһиги пенсиябыт, хамнаспыт сыыһын кинилэр туохха да топпот маҥалайдарыгар харыыта суох куттахпыт ол. Онтон кинилэр эдэрдэргэ кэпсээннэрин ис хоһооно букатын атын. Эн барыларыттан ала- чуо кырасыабай буолуоҥ диэн ньалҕарытар кэпсээннэриттэн саҕалаан туох баар кыһалҕаҕын быһаарар кыахтаахпыт диэн айахтарын муҥунан айдаарыы, кэпсээһин. Дьэ кырдьык даҕаны итинник рекламщиктар сөмүйэлэрин мэйиибитигэр уга сытар бэртээхэй психологтар буолаллара онтон да көстөр.
Топпутун тобуга уйбакка
Аан дойдуга кэргэннэнии да араастаах буолар эбит. Соторутааҕыта биир омук киһитэ бэйэтин сибэккитин ойох ылбыт диэн аахпытым. Ол курдук араас дьикти сонун элбэх. Маачаха ийэ ииппит уолугар кэргэн тахсара диэн сонун күн бүгүн кими да соһуппат. Сорохтор ыттарыгар кэргэн тахсаллар, онтукаларын кытары саахса дьиэтигэр холбоһоллор диэн сонун кытары интэриниэккэ баар. Ол аата тугуй? Икки атах аһары элбээн сир ийэҕэ баппат буолан өйдүүн- санаалыын буомурдаҕа дуу эрэ диибит. Эбэтэр Икки атах топпутун тобуга уйбакка өй-санаа өттүнэн аньыы-хара диэни аахсыбакка туох да күрүөтэ- хаһаата суох буолла дуо диэн санаа эмиэ баар. Мантан сиэттэрэн санаатахха, урут дьоннор ядернай буомбаны айан ат таппат аньыытын, оҕус таппат буруйун оҥорбуттара мээнэҕэ буолбатах быһыылаах. Киһи бэйэтин курдуктары эһэр суолга киирэн ядернай буомбаны айбыта «сэт- сэлээн туолуута» диэни кытары сибээстээх дуу да диэн саныахха эмиэ сөп курдук.
«Ыттыйбыт» Икки атах
Соторутааҕыта Чульмаҥҥа ыттар оҕону туппуттарын туһунан соһумар дьулаан сурах кэллэ. Аны туран кэлиҥҥи сылларга тайҕа адьырҕалара «хааларыттан тахсан» дьоҥҥо саба түһэллэрэ эмиэ элбээбит. Хаһан да бөһүөлэккэ, куоракка киирбэт кыыллар бөхтөргө аһыыр буолбуттарын туһунан бассаап толору. Ити барыта айылҕа айгыраан Икки атах өйүнэн- санаатынан «ыттыйан иһэрэ» кыылларга кытары билиннэҕэ. Ол курдук киһи курдук сирэйдээх төннүбүт төрүөхтэр «киһи наһаа элбээтэ» дии түһэ – түһэлэр араас киһини өлөрөр вакциналары айдахтара, бактеорологическай сэрии сэбин оҥордохторо ол суох. Онон Икки атаҕы сэргэ кыыллар эмиэ кыдьыгыран туран айбардыыллара дириҥ, ама киһи кыайан быһаарбат төрүөттээх.
Тииҥ мэйии ийэ
Куоракка биир дьахтар олорбут.Кини сүүрбэччэтин ааспыт кыыстаах эбит. Биир саас кыыһа эргэ барбыт. Эдэрдэр бэйэлэрэ туспа олорбуттар. Ол эрэн кыыс сотору буолаат ороҕун булбатах кутуйах курдук ийэтигэр тиэстэрэ элбээбит уонна куруук эрин үҥсэргиир адьынаттаммыт. Ол курдук кыыс кэпсииринэн кэргэнэ элбэх харчыны да өлөрбөт, үлэтиттэн сылайан кэлэр буолан киниэхэ болҕомтотун ууран сибэкки да бэлэхтээбэт, сыбаайбаларын да күнүн өйдөөбөт уо.д.а. итэҕэһэ элбэх эбит. Ийэтэ кыыһа үҥсэргиирин истэ сатаан баран кыыһыгар «кэргэҥҥинээн араҕыс» диэбит. Онуоха эдэр дьахтар арахса саахсаҕа сүүрээри гыммытыгар ийэтэ биир усулуобуйалаах арахсыахтааххын диэбит. Ийэтэ: «Эн арахсыаҥ иннинэ дьиэҕэр «Арахсыы туордун» астыахтааххын». Аны ол туоркун бэйэҥ бородуукталаргыттан буолбакка, дьүөгэлэргиттэн көрдөһөн ылбыт бородуукталаргыттан оҥоруохтааххын», — диэбит. Кыыс хайыай, ийэтин тылын истэр буоллаҕа. Бастакы дьүөгэтигэр тиийэн бурдук көрдөөбүт уонна эриттэн арахсаары гынарын эппит. Кыыс кэргэниттэн арахсарын истээт бэлэһигэр биэс инньэлээх дьүөгэтэ өрө умайыктана түспүт уонна бэйэтин кэргэнин үөҕэн кутааламмыт. Ол да буоллар бурдугун биэрбит. Кыыс иккис дьүөгэтиттэн тиийэн сымыыт көрдөөбүтүгэр, аны ол тылынан кынаттаммыт дьүөгэтэ эмиэ бэйэлээх бэйэтин эрин киһи иилэн ылбатынан саҥарбыт. Дьэ ити курдук арахсар санаалаах кыыс хас ыалга тиийэн бородуукта көрдөөтөҕүн аайы дьүөгэлэрэ кэргэттэрин үөҕэн күннээбиттэр. Кэлин тиһэҕэр кыыс ийэтигэр кэлбит уонна: «Кэргэммиттэн арахсыбаппын», — диэн турбут. Ийэтэ тоҕотун токкоолоспутугар: «Мин кэргэним дьүөгэлэрим кэргэттэриттэн саамай үчүгэйдэрэ эбит», — диэн хардарбыт. Ити курдук тииҥ мэйии ийэ кыыһын кэргэннии олоҕун быыһаабыт.
Логлоҕор
ПОДЕЛИТЬСЯ: