Бүгүҥҥү ыалдьыппыт – «Чороон XXI үйэ» дириэктэрин Софья Трофимовна Попова сырдык, ыраас хоһугар олус умсугутуулаахтык үлэтин, тэрилтэтин киһи эрэ истэ олоруох курдук кэпсээтэ.
– Софья Трофимовна, тэрилтэн уруккутун уонна билиҥҥи хардыытын билиһиннэр.
— Мин бэйэм финансист идэлээхпин. Быйыл номнуо улэбит 24 сылыгар үктэнэбит. Саха сиригэр аан бастакынан фарфор чорооннору, иhити-хомуоhу элбэх ахсаанынан оҥорон, өрөспүүбүлүкэ дьонугар-сэргэтигэр тарҕанарыгар өҥөлөөхпүт дии саныыбыт.
– Финансист идэлээх киһи хайдах бу, айар үлэҕэ тиийэн хааллыҥ?
– Оччолорго «Агроинформ» ГУП диэн (судаарыстыбаннай унитарнай тэрилтэ) баар этэ, мин онно типографияҕа дириэктэрдии сылдьыбытым. Ол сылдьан шелкография методикатын үөрэтэн, киһи дьарыктаныан сөп эбит диэн санаа үөскээбитэ. Компьютеризация саҥа сайдыытын кэмэ кэлбитэ, онно ол кэмҥэ түбэһэн биэрбиппит. Этэргэ дылы, сөптөөх кэмҥэ, сөптөөх миэстэҕэ баар буоллахпыт. Бэйэм көмпүүтэргэ үөрэнэ охсубутум. Бастаан ол тэрилтэҕэ кылаабынай буҕаалтырынан киирэн баран, кэлин дириэктэр буолбутум. Издательскай-полиграфическай үлэни биэс сыл салайбытым, издатель быһыытынан уонна полиграфия оҥорон таһаарар бэчээт араас өҥөтүн буклекка, кинигэҕэ тиийэ оҥорор этибит. Саха сиригэр типография сайдыытыгар, историятыгар бэйэм туһунан көрүүлэрдээхпин. Ол сылдьан биир дойдулаахтарым, Аммалар, “Сэргэ” диэн производственнай сыах үлэлэтэ сылдьаллара. Худуоһунньук, салайааччы Раиса Николаевна Захарова диэн баара. Кинилэр быыстапка тэрийэ кэллилэр, бастакы чороону Артем куоракка кута сылдьар кэмнэрэ. Аан бастаан кинилэр саҕалаабыттара. Оччолорго Амма улууһун баһылыга Дмитрий Федосеевич Наумов үбүлээн, кини ейеен, кини фантазиятынан мас чороону фарфорга түһэрбиттэрэ, кэнники кымыс иһитэ оҥорбуттара.
-Оччоҕо ити кэмнэргэ чороон толкуйа киирдэҕэ?
– Оннук. Ол да буоллар барыта чэпчэкитик кэлбэтэҕэ, ыарахаттар баар бөҕө буоллахтара. Мин бу шелкографияны туһанарга санаммытым. Шелкография диэн солко нөҥүө бэчээттэнэр ньыма. Биһиги орнамеҥҥа олус күүскэ үлэлэһэн киирэн барбыппыт, саха национальнай ойуутун үөрэтии саҕаламмыта. Бу сылдьан арай өйдөөбүтүм туох эрэ итэҕэс, тугу эрэ көрдүүр курдук буолбутум. Ол кэмҥэ, Мандар Уус эрэ кинигэтэ баара, өҥө суох. Онно өҥ түһэрэн барбыппыт. Дьэ ол, методикатын барытын бэйэм илиибинэн-атахпынан тутан, бэйэбинэн билбитим. Чороону уонна кытыйаны аан маҥнай музейдарга, архыыптарга сылдьан көрүтэлээбитим эрээри онно сөп буолбакка, өтөхтөрү кэрийэн үөрэтэммин сырабын быспытым. Туох да бэлэм матырыйаал суох, бэйэҥ идеяҥ буолан, саҥаны барытын үөрэтэриҥ уустук этэ. Арассыыйа собуоттарын биир гына кэрийбитим. Нууччалар собуоттарыгар, сыахтарга биһигини сүгүн-саҕын чугаһаппаттар этэ. Оччолорго приватизация көҥүл-босхо барбыт кэмэ, ыһыллыы-тоҕуллуу. Улахан собуоттар ыһыллыбыттара, чааһынай илиигэ бэриллибиттэрэ. Чааһынайдар улахан баҕайы собуоту кыаммакка ыһан кэбиспиттэрэ, олох атын производствоны тэрийэн барбыттара. Инньэ гынан Арассыыйаны биир гына кэрийэ сатаан бараммын 2004 сыллаахха Кытайга барарга санаммытым. Эппитим курдук тугу эрэ көрдүү сатыыр этим.
Кытайга Цзянцы провинциятын Цзиндэчжэнь диэн куоратыгар – фарфор төрөөбүт дойдутугар тиийбитим. Манна барыта ураты, салгынныын, сыттыын-сымардыын атын Кытай дойдута. Бу сылдьан Кытай араас түмэллэрин, храмнарын кэрийэн тахсыбытым. Чопчу көрдүүрүм суох эрээри, «кэрэ», «устуоруйа» «ускуустуба» өйдөбүллэринэн сиэттэрэн сылдьыбытым. «Фарфор дойдутунан» аатырар Цзиндэчжэнь диэн куорат былыргы мусуойугар экспонаттарын көрө сылдьан арай биир истиэнэҕэ кып-кыра пиаланы сэҥээрэн көрдүм. Түҥ былыргы иһит эбит этэ. Наһаа намчы уонна сырдык от күөхтүҥү өҥнөөх пиаланы илиибэр ылан олох бэйэбэр ыксары кууһан чаас аҥаара турдум уонна сүтүкпүн булбуттуу өрө тыынным. Пиалам уотунан охсорун курдук, илиилэрим аһыс гыннылар. Соһуйдум, долгуйдум! “Миигин биллилэр” диэн толкуй кылам гынан ааста. Ол аата кытайдарым көҥүл бэлиэ биэрдилэр– дии санааттан дьарыкпын ылсыбытым. Дьэ онтон ыла ыырбыт кэҥээн, үлэбит далааһыннанан барбыта. Онтон “куттаах” биисинэс диэн өйдөбүлгэ кэлбитим.
Онон бу олорор олохпор бэйэм үөһэттэн анаабыттарын буллум дии саныыбын. Өбүгэлэрим түһээн курдук ыыппыттара, хайа эрэ оҕоҕо,сиэҥҥэ бэриллиэхтээх. Ол курдук,миэхэ өбүгэлэрим чорооҥҥо толору кутуллубут куту иҥэрбиттэр диэхпин баҕарабын. Үптээн-харчылаан, анаан-минээн сатабыл, талаан бэрсибиттэрин эн бэйэҕэр эрэ буолбакка, аймахтарын, урууларын, чугас дьонун көрө-истэ сылдьыа диэн миигин эрдэттэн анаабыттар дии саныыбын.
Кэрэ барыта киһи сыратыттан айыллан тахсар
25 сыл ыстаастаах, туойга динстиялаах, художник-керамист идэлээх Мухиддин Набиев туллар тутаахпыт буолар.Мин оҥоһуктарым хаачыстыбалаах буолалларын ситиһээри уолаттары Кытайга үлэлэппитим 8 сыл тухары.
Уонна бу хамсык кэмигэр 100 киһи батар Балаҕана туттубут. Чопчулаан эттэхпинэ
биир тоһоҕото суох тутуллубут балаҕан буолар. Эттэххэ дөбөҥ, биллэн турар, үлэтэ-хамнаһа, толкуйа, идеята буолунай этэ. Ол-бу наадата, итэҕэһэ бииртэн-биир тахсан иһэр. Лаампатыгар тиийэ барыта толкуй, сакаастааһын, кыыс хаппахчыта,көмүлүөк оһоҕо барыта Мандар Уустан көҥүллэтэн,сүбэлэтэн тутуллубута. Таатта5а Моҕол ураһатын баран көрөн, уерэтэн кэлбиппит. Сыыйа-баайа аргыый ситэрэ сырыттахпытына ити былырыын этэ Эдьиий Дора саҕалаабыккын тутан бүтэр диэн сүбэлээн билигин толору ситэн турар. Дьэ итинник тигинэччи үлэлии олоробут.
Саҥа маҕаһыыммыт Лермонтов уулуссатын 49 үлэлии турар, саха иһитин сэргээччилэр кэлэн көрүҥ, сылдьыҥ!
— Сэбиэскэй кэмнээҕи Өктөөп бырааһынньыгынан ааҕааччыларбытыгар эҕэрдэҕиҥ тириэрт.
— Билигин бириэмэ уларыйан дьон бэйэтин көрүнэн, олох кырдьаҕас киһини көрбөккүн ээ, киһи осознанно толкуйдаан олорор үйэтэ кэллэ, онон ортотунан сылдьыҥ! Эдэр дьоҥҥо сүбэлиэм этэ кырдьаҕастаах ыаллар кырдьаҕаскытын харыстааҥ кинилэр биһигини өбүгэлэрбитин кытары ситимнииллэрин умнумаҥ! Олорор олохпутугар этэҥҥэ доруобай,чөл эрэ буолуоҕуҥ!
Ити курдук,урукку өттүгэр саха иһитэ мас уустара оҥорбуттара киэргэл курдук көрдөрүнньүккэ эрэ туттуллар буоллаҕына, билигин өбүгэлэрбит иһиттэрэ дьэрэкээн көстүүлээх, тупсаҕай быһыылаах араас фарфоровай сервизтэр дьиэ аайы остуолбутугар, ыскаппытыгар толору киэркэйэн тураллар.
Маныаха төрүт иһиппитин-хомуоспутун аныгы ньыманан чочуйан оҥорон, киэҥ эйгэҕэ бастакынан тарҕаппыт тэрилтэнэн Чороон XXI үйэ» буолар.