Сири-уоту киһи киэргэтэр
Билигин урукку курдук саас ахсын араас үүнээйини, бурдугу ыһар инниттэн сири тиэрбэттэр, оҥорботтор, паардаабаттар. Аны от оттуур ходуһа эмиэ харчы оҥоруутугар кубулуйда. Ол курдук үптээх дьон ходуһалары атыылаһан ылан баран сүөһүлээх дьоҥҥо арендаҕа биэрэн харчы өлөрө сатыыллар. Сорох ходуһа хас эмэ сыл устата арендаҕа кыайан барбат, дьон ылбат. Ол иһин сыл ахсын оттуур ходуһа иэнэ кыччаан иһэр, сэтиэнэҕинэн, отунан –маһынан саба бүрүллэр. Бу сайын саха блогера Өттүк Леха кип- киэҥ нэлэмэн ходуһалары көрдөрө- көрдөрө билигин оттуур сир суоҕун, дьон атыылаһан баран арендаҕа биэрэллэрин туһунан устан ыыппытын бассаапка бары да көрдөхпүт. Биирдэ суруйааччы Сэмэн Данилов өтөҕөр тахса сылдьан төрөөбүт алааһа быраҕыллыбытыттан хараастыбыт. Онуоха колхуостаах оҕонньор: «Сири киһи эрэ киэргэтэр. Киһи суох буолла, сир кэхтэр, маратыйар куолута!»,-диэбит. Блогер Өттүк Леха оттоммот ходуһалар тустарынан этиитин бассаапка истэн баран ол колхуостаах оҕонньор бэргэнник да эппит диэн сөхтүм!
Алтан от үүнэрэ ноолоох
Толоону бүтүннүү сибэкки тилэри үүммүт көстүүтүттэн ураты туох кэрэ баар үһү, чахчы да кыраһыабай көстүү! Ол гынан баран онтукайбыт эмиэ ноолоох эбит. Биир суруйааччы от үүммэтин туһунан кырдьаҕастар кэпсэтиилэрин суруйар… Өскөтүн алтан от сири-сибиири барытын саба үүннэҕинэ от үүммэт үһү диэн былыргы оҕонньоттор этэллэр эбит. Онон мин быйыл эмиэ ходуһа халтаҥнаабытын көрөн баран ол кырдьаҕастар кэпсэтиилэрин санаабытым. Ол да иһин бу саас сибэкки олус да дэлэйдик үүммүт этэ. От үүммэт халтаҥ сир буолаары сибэкки хото үүнэрэ диэн кырдьык эбит.
«Атыыр үөрүн быраҕан, бүгэр»
Норуот бэйиэтэ Сэмэн Данилов «Дневнигэр» литератураҕа оччотооҕу уустук быһыы- майгы туһунан суруйарын олус интэриэһиргээн ааҕаҕын. Онно эбии суруйааччы кырдьаҕастар дьылы сылыктыылларын суруйара олус кэрэхсэбиллээх. «Атыыр үөрүн быраҕан бүгэр» диэн олус ыарахан дьыл кэлбитин туһунан кырдьаҕастар кэпсэтэллэрин истибит. «Көтөр- сүүрэр быстар, атыыр үөрүн быраҕан бүгэр алдьархайдаах дьыла кэллэ»,- диэн томороон тымныыны этэллэр эбит тыа үлэһит оҕонньотторо. «Атыыр үөрүн быраҕар» диэн олус соһуччу этии. Сылгы курдук бэриниилээх, бэйэтин үөрүн хара өлүөр диэри адьырҕалартан көмүскүүр кыыл туох санааттан биэлэрин быраҕан саһара, киһи өйүгэр кыайан баппат. Киһи итэҕэйиэ да суоҕун курдук. Онуоха маннык быһаарыы санаа үөскээтэ. Бастатан туран, Айылҕа диэн улуу күүс мээнэҕэ инньэ гымматаҕа буолуо. Оннук үлүгэр тымныыга толооҥҥо сылдьар тыынар тыыннаах барыта эстэр дьылҕалаах буоллаҕына, ону билэн атыыр ханна эрэ бэйэтэ эрэ бүгэрэ, үөрэ ньимси өлөн хаалыытыттан тыын харыһа буолуон сөп. Иккиһинэн, биэ барахсан атыыра суох кыайан төрүөҕү биэрбэт, оччотугар төрүөҕү, инники кэскили биэрэр кыахтаах атыыр тыыннаах хааллаҕына эрэ үөр иккистээн ууһуур, тэнийэр, салгыы сүппэт буоллаҕа. Дьэ кырдьык да, бу мүччүрүйбэт кытаанах сокуону санаан баран улуу Айылҕа итинник айбытын сөҕөҕүн эрэ. Ол эрэн төрүүр- ууһуур биэ барахсан Айылҕа тыйыс сокуонугар толук эрэ буолара, ардыгар абалаах да буоллаҕа!
«Кэҕэ уйа көрдүүр»
Быйыл сайылыгым сирин кэҕэлэр буулаатылар. 2-3 буоланнар үөһэнэн көтө сылдьан этэн чоргуйуу. Аттынааҕы олорор ыалларбын да «матарбакка» олбуордарыгар эт да эт. Үс мас бүтэй күрүөбэр, киһи абааһы көрүөх, биир кэҕэ хаста да кэлэн олоро сырытта. Кыыһым тахсан сотору – сотору үргүттэ. Норуот этэринэн, кэҕэ көтөн кэлэн этэрэ куһаҕан. Ол иһин дьонтон ыйыппыппын биир киһи: «Ити сымыыттаары уйа көрдүүр, ол иһин ыаллары кэрийэ сылдьан этэр»,-диэтэ. Төһө сөптөөҕүн билбэтим гынан баран мин балаҕаным үрдүгэр сылгычай сыл ахсын кэлэн уйа туттар. Онно ымсыырдаҕа дуу эрэ диэтим. Аны аймахтарбар улууска барбыппар кинилэр ыалларыгар эмиэ кэлэ- кэлэ этэн чоргуйуу үһү. Туох да куһаҕаны биттэммэккэ бэлэм уйа көрдөөн кэллэ ини диибин. Итинник уруккуттан кэлбит этии күүһэ былыр былыргыттан баар суол буолан кутталы иҥэрдэҕэ. Кырдьыга эрэ сымыйата эрэ, ким да быһаарбат. . Аныгы дьон онтон сэрэхэдийэрбит баа буолбат буоллаҕа.
Сылгы — омук кута- сүрэ
Бииргэ үөрэммит уолум сылгыһыт. Биирдэ кини маннык ыйытта: «Билэҕит дуо, тоҕо сылгы үөрүн атыырын сиэлэ уонна кутуруга намылыйа үүнэ сылдьарын. Тоҕо ону кырыйбаттарый?» Биллэн турар, биһиги ону билбэт дьон буоллахпыт. Онуоха кини: «Атыыр сиэлэ уонна кутуруга уһун буолуохтаах. Өскөтүн адьырҕа киниэхэ саба түстэҕинэ, кини кутуругар сөрөөн баран адьырҕаны туох түбэһиэх бардырҕаччы тэбиэлээн өлөрөн кэбиһэр. Ол иһин атыыр уһун кутуруктаах буолуохтаах»,- диэтэ. Онуоха мин, бу биһиги курдук 60-нарын ааспыт саастаах дьон сылгы туһунан үгүһү билбэт буоллахпытына, эгэ, эдэр ыччат хантан билиэй? Билигин «сылгыта суох саха омук суох» диэн өйдөбүл баарын бары билэбит. Дьөһөгөй маанылаах оҕото — омукпут кута-сүрэ буоллаҕа. Онон ити туһунан оҕолорго оскуолаҕа үөрэтэллэрэ дуу диэн ыйытыах санаам киирдэ.
Бит-билгэ
Былыр-былыргыттан сахаларга бит-билгэ бэрт улахан суолталаах этэ. Холобура, илиинэн оттуур хотуур кылыһа халлаан күөхтүҥүтүк көстөр буоллаҕына ардах түһэр диэн билгэлииллэрэ үһү. Былыр дьахтар тобуктаан туран төрүүр эбит. Ол иһин ким эмэ тобуга тардан киирэн бардаҕына, хайа эрэ дьахтар төрүүр битэ диэн кырдьаҕастар этэллэрэ үһү. Мас кырыарар, ол иһигэр атырдьах маһа эмиэ кырыарар буоллаҕына, аны сайын хаһыҥнаах дьыл буолар дииллэр эбит. Дьиэҕэ сытар ыарыһах эмискэ бэргээтэҕинэ, ыраахтан ыалдьыт кэлэр диэн эмиэ биир билгэ баар. Ону «атаҕыргыыр» диэн ааттыыллар эбит. Тураах куруук хааҕыргыыр саҥатыттан кылгастык уонна уларыйбыт куолаһынан хааҕырҕаатаҕына ардах кэлэр эбит дииллэрэ өбүгэлэрбит.
Моруу гыммаппыт
Дьокуускай куораппыт уулуссаларыгар көрдөххө тоҥ омуктар куруук ыттаах сылдьар буолаллар. Эҥин араас боруода ыт арааһа баарын онно көрөн сөҕөҕүн. Арбайбыт борооску саҕа ыттартан саҕалаан кып- кыра кус сыгынньах курдук түүтэ суох ыт- кус дэлэй. Аны онтукаларбыт таҥастара- саптара олох сиэдэрэй буолан соһутар. 2021 сыллаахха АГАТУ ипподромугар дьахтары үөр ыт тутан кэбиспитигэр Арассыыйа үрдүнэн социальнай ситимнэргэ улахан айдаан буолбута. Ол эрэн сотору буолаат ыттары көмүскэһэн «кыыллар доҕотторо» кус- хаас тойугун түһэрэн омукпутугар тиийэ үөхпүттэрэ, ыт малыгар – салыгар биисинэстээх, бастаан айдааны тардан баран кэлин хам барбыт дьокутаат тойон Бурматов уо.д.а. айдааннара уҕараан абыраабыта. Билигин ыты иитэр хаһаайыттарга сокуонунан ирдэбил күүһүрдэ. Ону ааһан ыттар дьоҥҥо куттала суох буолуохтаахтарын туһунан сокуоннар өссө да оҥоһуллуохтара диэн эрэл баар. Оннук буолбута сөптөөх. Өйдөөн көрдөххө, олохтоох омук ыты тутар да буоллаҕына үксүгэр тэлгэһэтигэр харабыл курдук, ону ааһан анаан булка тутара биллэр. Ордук тыа сиригэр. Онтон куоракка олорор кыахтаах, баай дьоннор боруода ыттары туталлар. Боростуой норуот дэҥ кэриэтэ ыттаах буолар. Ону мин кини тыыннаах дууһаны кып- кыараҕас кыбартыыраҕа моруу гынарын аньыырҕаан туппата буолуо дии саныыбын. Ол да буоллар ыты иитэн баран таһырдьа быраҕар дьон да баар аххан. Онтон тоҥ омуктар манна үгүс уруулара- аймахтара, билэр дьонноро суох, аҕыйах буоланнар кыбартыыраларыгар ыты доҕор оҥостон эрдэхтэрэ. Манна үгүс уруута- аймаҕа суох дьон.
«Үс сыл буолбакка өлүөҕэ»
Саха тыла олус баай, иччилээх- илбистээх диэн бары билэбит. Тылбыт үтүөнү түстүүр, кини харыстыыр күүһэ туохха да тэҥнэммэт диэн эмиэ билинэбит. Ол да иһин кини үтүмэн үгүс үйэлэр түгэхтэриттэн кэлбит күүстээх буолан алгыс да айылыннаҕа, кырыыс да баар буоллаҕа…Наһаа үрдэ суох арбыыр эбэтэр үөхсэр сэттээх- сэлээннээх буолууну «таһынан барыы» диэн этэллэрэ буолуо. Былыр айылҕаттан айдарыылаах биир ырыаһыт таптыыр дьахтарын анаан, оҥостон олорон туойдаҕына, ол «барахсан үс да сыл буолбакка өлөрө кэлиэ» диэбитэ эбитэ үһү. Хор, оннук сүдү, оннук иччилээх- илбистээх буоллаҕа биһиги барҕа баайбыт — саха тыла!
Алгыс аалы көтөҕөр
Билигин биһиги олохпутугар суолталаах түгэннэргэ куруук алгысчыты анаан- минээн ыҥыран алгыс ыларбыт баар суол. Айылҕабытыттан, иччилэрбититтэн, айыыларбытыттан араҥаччылыылларыгар, алгыылларыгар, харыстыылларыгар аал уоппутуттан көрдөһөбүт, арыылаах саламаатынан, алаадьынан, уохтаах кымыһынан айах тутабыт. Бу былыр-былыргыттан кэлбит үтүө үгэс күн бүгүн да тыыннаах. Саха аатырбыт буойуна, Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа Гаврил Протодьяконов туһунан норуот бэйиэтэ Сэмэн Данилов суруйбута — билигин история кэрэһитэ. «Сэриигэ барарбар Бахсы тойонун уҥуоҕар аал уоту оттон баран, биир бытыылка испиири таҥнары тутан кэбиспитим. Оттон сэттэ Кыыс Ньургуннар алаастарыгар кэлэн эмиэ алгыс бөҕөнү алҕаан ааспытым. Доҕоор, дьэ дьиибэ! Ол дойдуттан Мэҥэ баһыгар диэри сэттэ тыһы хотой миигин арыаллаан атаарбыттара. Сэриигэ оттон ол эдьиийдэрим, убайдарым араҥаччылаан сырыттахтара дии!», -диирэ.» Дьэ, кырдьык өбүгэлэрбит этэллэринии «Алгыс аалы көтөҕөр» күүһэ, араҥаччыта, харыһа бу лоскуй ахтыыттан да дьэрэличчи көстөр буоллаҕа.
Alt, Straight, Deep уонна да атыттар
Киһи үөйбэтэх- ахтыбатах кэмигэр олоробут. Олох ирдэбилинэн эдэр ыччат олоҕо үксэ социальнай ситимнэри кытары сибээстээх. Билигин Тик токка эдэр ыччат хамсааһыннара бааллар. Кинилэр Alt (альтернативнай), Straight (классическай), Deep (дириҥ, хараҥа) диэн хамсааһыннарга арахсаллар. Саамай бастакы жанр Straight хамсааһыҥҥа үҥкүүлүүллэр, ыллыыллар, араас кыра сценкалары көрдөрөллөр. Онтон Alt жанрга субкультураҕа, эпатажка, феминизмҥа сыһыаннаах буолан расизмы, гомофобияны күлүү гынар үксэ социальнай роликтары усталлар. Онтон Дипток киэҥ эйгэҕэ улаханнык биллэ көстө илик. Ол курдук кинилэр устар видеолара бэйэтинэн буолбакка күүскэ уларытыллар. Манна сирэйдэрин-харахтарын уларыталларын таһынан тугу барытын араастаан оҥорон усталлар. Билигин олох уларыйан ыччаттар массыына (телефон, компьютер) нөҥүө эрэ билсэн «доҕордоһоллор, ыал буолаллар, арахсаллар». Кэмэ оннук эрэ буоллаҕа диибит. Былыргы өбүгэлэрбит эрэ буолбакка, соторутааҕыта диэри биһиги көлүөнэ бэйэбит да «түһээн да баттаппатах» кэмҥэ олордохпут. Иннибитигэр туох- туох олох кэлэн иһэрин «ким тымтыктанан көрүө баарай?».
Буолуо баҕар
Кытайга биир фермер (бааһынай) олорбут. Биирдэ кини ата баран сүтэн хаалбыт. Онуоха дэриэбинэ дьоно кэлэн кинини аһыныы бөҕө буолбуттар. Онуоха бааһынай кытай улаханнык долгуйбатах уонна: «Буолар буоллаҕа»,- диэбит. Онтон аҕыйах хонон баран ата кэлбит уонна бэйэтин кытары дьиикэй ат үөрүн батыһыннаран аҕалбыт. Онуоха дэриэбинэ дьоно эмиэ мустан бааһынай кытай хайдах курдук байбытын сөхпүттэр- махтайбыттар, хайҕаабыттар. Онуоха үгүс саҥата суох кытай эмиэ: «Буолар буоллаҕа»,- диэн тыл ыһыктыбыт. Аҕыйах хонон баран ол кытай уола биир акка хатааһылыы сылдьан охтон түспүт уонна атаҕын тоһуппут. Онуоха дэриэбинэ дьоно эмиэ мустан кытайга уола атаҕа тоһуппута куһаҕанын, бааһынай кытай табыллыбатаҕын туһунан дойҕохтообуттар. Онуоха киһилэрэ улаханнык наадыйбатах киһилии: «Буолар буоллаҕа»,- эрэ диэбит. Сотору буолаат дэриэбинэҕэ байыаннайдар кэлэн эдэр, доруобай уолаттары сэриигэ ылбыттар. Биллэн турар, атаҕа тостубут уолу сэриигэ ылбатахтар. Дэриэбинэ дьоно эмиэ мустаннар ол бааһынай кытай уола абыраммытын, кинини сэриигэ ылбатахтарын туһунан ырыппыттар, кэпсэппиттэр. Кытайдара эмиэ: «Буолуо баҕар»,- диэбит. Онон бу лоскуй кэпсээн киһи олоҕор буолар түгэннэр үчүгэйгэ дуу, куһаҕаҥҥа дуу буолалларын ким да эрдэ билбэтин туоһутунан буолан эрдэҕэ.
Логлоҕор
ПОДЕЛИТЬСЯ: