Билиҥҥи уопсастыба Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин биир тэҥник ылыммат. Ол гынан баран билигин даҕаны Улуу Өктөөп кыра-хара норуокка аҕалбыт дьоһун дьолун сыаналыыр киһи элбэх. 1917 с. «Аврора» тэргэниттэн сайдыбыт аҕыйах ахсааннаах омуктар Өктөөп биһиэхэ бары норуоттары кытары тэҥ бырааптаныыны, оскуолаҕа босхо үөрэниини, босхо эмтэниини, ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа суох босхо үрдүк үөрэхтээһини, бырамыысыланнас сайдыытын уо.д.а. аҕалбытын хайдах да мэлдьэһэр кыахпыт суох. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ цивилизация сайдыытыттан ыраах алаас алаас аайы бытанан олорбут омугу «көмүлүөк кэнниттэн оһох иннигэр сырдыкка аҕалбыта». Ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа үрүҥ хараҕын өрө көрбөтөх омугу ыарыыттан-сүтүүттэн, соҕуруу уонна бэйэлэрин тойотторун хара батталларыттан быыһаабыт, үлэһит киһини араас чиэскэ-бочуокка, ытыктабылга тиксэрбит Өктөөбү аҕам саастаахтар биһиги билигин да үчүгэйдик саныыбыт.
Алаастан – киэҥ аартыкка
Саха сирэ Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинэ аан дойду сайдар цивилизациятыттан ыраах сытар хаалынньаҥ сайдыылаах кырыы сир этэ. 1822 сыллаахха ыраахтааҕы былааһа биһигини «Сибиир норуоттарын салайар Устаапка» киллэрэн туран сиртэн сиргэ көһө сылдьар көс омук быһыытынан билинэрэ. Оччолорго өбүгэлэрбит сүөһү, сылгы ииттэн, бултаан айахтарын булунан олороллоро. Үөрэхтээх киһи диэн сахалар ортолоруттан суоҕун кэриэтэ этэ. 19 үйэ бүтүүтүгэр 20 үйэ саҕаланыытыгар Саха сиригэр бырамыысыланнас бастакы хардыылара саҥа үөскээн эрэр кэмэ этэ. Тыйыс айылҕалаах сир олохтоохторо наһаа ыарахан усулуобуйаҕа олороллоруттан, онуоха эбии балыыһалар суохтарыттан төһө да төрөөһүн элбэҕин иһин оҕо өлүүтэ хара баһаам этэ. Билигин аҕам саастаах дьон, былыр биир ыалга сүүрбэччэлии оҕо төрөөбүтүн даҕаны иһин биир-икки эрэ оҕо тыыннаах хаалара диэн төрөппүттэрбит кэпсээннэриттэн билэбит. Дьэ маннык ыар усулуобуйаҕа өбүгэлэрбит алаас-алаас аайы бытанан олордохторуна Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин тэргэнэ ньиргийбитэ. Онон ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа хас эмэ төгүл батталга олорбут саха омуга Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кыайыытыттан сайдыы аараан аартыгын арыйбыта- бүгүн мэлдьэһиллибэт чахчы.
Хамначчыттар уолаттара уонна өрөбөлүүссүйэ
Үйэтин тухары үлэлээтэр да үгүөрү үптэммэтэх үлэһит, хамначчыт норуот интэриэһин көрөр олох саҥа былааска эрчимнээх, үөрэхтээх саха уолаттарын өрө анньан таһаарбыта. Ол курдук 1917 сыл кулун тутар 26 күнүттэн муус устар 16 күнүгэр диэри буолбут «Саха уобалаһын саха уонна нуучча бааһынайдарын 1 сийиэстэригэр» дьадаҥы төрүттээх- уустаах Максим Аммосов бэлиитикэҕэ бастакы хардыыларын оҥорбута биллэр. Кэлин дьон-норуот таптаан «Чаҕылхай Максим» диэн ааттаабыт, оччолорго 20-лээх эрэ Максим Аммосов баайдары, тойоттору утары тыл этэн чаҕылыннарбыта, үлэһит норуот аптаныамыйатын туруорсубута күн бүгүн кэпсэлгэ, сурукка хааллаҕа. Ити сыл балаҕан ыйыгар кини доҕоро, Томскайга үөрэнэ сылдьар устудьуон, хамначчыт Хоочугур Өлөксөй уола Платон Слепцов: «Билигин бэйэбитин бэйэбит салайынар уонна аптаныамыйаны национальнай култуурабыт нөҥүө туруорсубатахпытына хаһан туруорсуохпутуй?», — диэн М.Аммосовка суруйбута биллэр. Бу саҥа былаас дьиҥнээх үлэһит норуот былааһа буоларын ис сүрэхтэриттэн өйдөөбүт, ылыммыт киэҥ өйдөөх-санаалаах эдэркээн уолаттар М.Аммосов, П.Слепцов-Ойуунускай, С.Васильев, И.Барахов, С.Аржаков уо.д.а. Саха сиригэр бассабыык былааһа туругурарын туһугар олохторун анаабыттара. 1917 сыл сэтинньи ыйыгар саҥа былаас «Арассыыйа норуоттарын бырааптарын Декларацията» диэни ылыммыта. Онно этиллибитинэн, Арасссыыйа бары норуоттарын бырааптара тэҥнэрин, кинилэр бэйэлэрэ быһаарыыларынан сайдыахтаахтарын, аҕыйах ахсааннаах норуоттар атыттары кытары тэҥҥэ сайдыахтаахтарын уо. д. а. ыйбыта. 1919 сыллаахха сэбиэскэй былаас манна олохтоммутун кэнниттэн Саха сирин статуһун быһаарыы мунньаҕа Иркутскайга 1920 сыллаахха кулун тутар 10 күнүгэр буолбута. Онно Саха сириттэн национальнай интэллигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэрэ Г.Г.Колесов, Г.В. Ксенофонтов уо.д.а. төрөөбүт дойдулара «национальнай, култуурунай аптаныамыйа» буоларын турууласпыттара. Бу саха норуотун улуу уола Өксөкүлээх Өлөксөй омук быһыытынан сүтэн-оһон хаалбат инниттэн сэрэтиитигэр сөп түбэһэрэ. Сорох мунньах кыттыылаахтара ону утарбыттара. 1920 сыл муус устар 20 күнүгэр Сибревком быһаарыытынан Саха сирэ туспа уобалас быһыытынан статуһа сотуллубута. Онуоха М.К.Аммосов, П.А.Слепцов-Ойуунускай, И.Барахов уо.д.а. коммунистар ону утараннар Сибревком быһаарыытын көтүрэр туһугар уонна аптаныамыйаны тэрийии туһунан туруорсубуттара. Онон атырдьах ыйын 1 күнүгэр ити быһаарыы көтүрүллэн Саха сирэ туспа губерния быһыытынан урукку кыраныыссаларынан хааларыгар уураах тахсыбыта.
Бастаанньаһыттарга-амнистияны!
1921-22 сс. аптаныамыйаны туруорсуу кылаассабай охсуһуу күүһүрбүт кэмигэр Саха сирин үрдүкү былааһыгар ыарахан балаһыанньа үөскээбит сылларыгар буолбута. Ол курдук Саха сирин салайааччытынан соҕурууттан кэлбит Г.Лебедев анаммыта. Лебедев уонна кини көмөлөһөөччүлэрэ ревтрибунал бэрэссэдээтэлэ А.Козлов уонна губчека бэрэссэдээтэлэ А. Агеев Саха сиригэр хааннаах диктатураны олохтообуттара. Дэлэҕэ да, Лебедов киин сиргэ: «Үрүҥ бандьыыттары суох оҥорорго олохтоохтору барыларын кыдыйыахха наада»,-диэн телеграмма охсуо дуо? Бу «триумвират» диэн ааттаммыт үс киһи сыыһа ыыппыт бэлиитикэлэриттэн Саха сиригэр бассабыык былааһын утары туруу бастаанньата элбээбитэ, ол содулунан гражданскай сэрии буолбута. 1922 сыллаахха «триумвираты» үрдүкү салалтаттан туоратаннар «кыһыл террор» тохтообута. Максим Аммосов саха интэллигиэнсийэтигэр суругар: «Аптаныамыйаны ылбыт Саха сирэ билигин национальнай култуура сайдыытыгар үлэлэһиэҕэ. Хас биирдии национальнай интэллигиэнсийэ бэрэстэбиитэлэ саҥа Саха сирин туһугар үлэлиир эбээһинэстээх», — диэн суруйбута. Оччотооҕуга Саха сирин аптаныамыйата тэриллиитигэр улахан оруоллааҕынан РКП(б) X сийиэһэ буолбута. Бу сийиэскэ баартыйа национальнай боппуруоска уочараттаах былааннары ылыммыта. Муус устар 13 күнүгэр 1921 с. Новониколаевскайга буолбут РКП (б) КК Сиббюротун мунньаҕар X сийиэс дьаһалыгар олоҕуран П.А.Слепцов-Ойуунускай аптаныамыйаны Саха сиригэр тэрийии туһунан дакылаат оҥорбута. Ол гынан баран бу боппуруос саҥа былаас уорганнарыгар элбэхтик дьүүлгэ туран киэҥ кэпсэтии ыытыллыбыта. Сибревком уонна Сиббюро Саха сиригэр өрөспүүбүлүкэтээҕи буолбакка уобаластааҕы аптаныамыйаны биэрэргэ дьулуспуттара. Бу маннык быһаарыыны утаран М.К.Аммосов тус бэйэтинэн И. В. Сталиҥҥа киирэн өрөспүүбүлүкэ аптаныамыйатын туруорсубута. Онон муус устар 27 күнүгэр 1922 с. САССР тэриллиитин туһунан Бүтүн Арассыыйатааҕы КК дьаһала тахсыбыта. Ол кэнниттэн Бүтүн Арассыыйатааҕы КК САССР туһунан Декретэ тахсар. Онтон РКП(б) Саха сиринээҕи губбюротугар ревком САССР тэриллиитин туһунан манифеһа тахсар. Ол манифест ис хоһоонугар сэбиэскэй былааһы утары турбут бастаанньаһыттарга амнистия бэриллэрин, эйэлээх олоххо төннөргө ыҥырыы киирэр.
Сайдыыны аҕалбыта
Улуу Өктөөп бастакы күүрээннээх сылларыгар кыра-хара аҕыйах ахсааннаах омуктарга сайдыыны аҕалбытын билинэбит. Кини аҕыйах ахсааннаах омуктарга кыһамньытынан Саха сиригэр оҕолорго оскуолалар тутуллубуттара, улахан дьоҥҥо ааҕар балаҕаннар, бибилэтиэкэлэр, доруобуйа харыстабылын балыыһалара, каадырдары бэлэмниир орто анал үөрэх тэрилтэлэрэ, ыччаты киин үрдүк үөрэх кыһатыгар үөрэттэрии уо.д.а. ыытыллыбыттара. Арассыыйа былааһа саҥа атаҕар туран эрэр САССР элбэх көмөнү оҥорбута. Ол курдук 200 тыһыынча буут килиэби, уонунан тыһыынчанан буут араас табаардары, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар 570 тыһыынча солкуобайдаах кирэдьиити, 5000 тахса сууммалаах эми-тому уонна хирургическай тэриллэри, 75 тыһыынча сууммалаах тыа хаһаайыстыбатын массыыналарын уо.д.а. көмөлөспүтэ. Ону таһынан Бүтүн Арассыыйатааҕы КК Саха сирэ нолуогун сүрүн өттүн бэйэтин туһатыгар туттарын көҥүллээбитэ. Үп-харчы, бородуукта, атыы-эргиэн уонна бырамыысыланнас, пуочта, тэлэгирээп, оробуочайдар уонна бааһынайдар иниспиэксийэлэрин комиссариаттара уонна Саха сиринээҕи КК иһинэн бэлиитикэ салаата Арассыыйа үрдүкү былааһын хонтуруолугар бааллара. Туох баар ылыллар былаан САССР НК Сэбиэттэрин иһинэн хонтуруолланара. САССР бырабыытылыстыбата ис дьыала уорганнарын уонна сири таҥастааһын комиссариаттарын, суут- сокуон үлэтин, үөрэҕирии- сырдатыы, доруобуйа харыстабылын уонна социальнай хааччыйыы үлэлэрин дьаһайара. Онтон омук сирдэрин кытары үлэни, тас дойдулары кытары атыыны-эргиэни, байыаннай дьыалалары Сэбиэскэй Сойуус үрдүкү былааһа дьаһайара. Ол эрэн 1927 с.ылтан ыла САССР боломуочуйалара кыччатыллыбыттара. Ол кэннинээҕи сэбиэскэй олох сайдыыта күн бүгүҥҥээҥҥэ диэри дойду олоҕор туох уларыйыылары аҕалбыт түһүүлээх- тахсыылаах, кыайыылаах- кыайтарыылаах сылларын бары кинигэттэн, хаһыаттан, тэлэбиисэртэн, саайтартан билэ- көрө олоробут. Ол да буоллар Улуу Өктөөп аҕыйах ахсааннаах норуокка аҕалбыт үтүөлэрэ өлбөөрбөттөр, үтүө- сырдык өйдөбүллэрин сүтэрбэттэр.
Бүгүҥҥү Саха сирэ
«Аврора» тэргэниттэн сайдыбыт Саха сирэ бүгүҥҥү туругунан 3103, 2 тыһ.кв.км иэннээх. Кини Арассыыйа субъектарыттан саамай улаханнара. СӨ билигин 36 муниципальнай тэриллии баар, олортон нэһилиэгин ахсаана 365. Саха сирэ сир баайынан биллэр. Ол курдук 1925 сыллаахха Максим Аммосов көҕүлээһининэн уонна салалтатынан «Генеральный план реконструкции народного хозяйства Якутской АССР на ближайшие 10–15 лет» диэн Саха сирин сайдыытыгар оҥоһуллубут былаана норуот хаһаайыстыбатын сайдыытыгар улахан оруоллаах. Бүгүн Саха сирин бырамыысылыннаһа сайдан өрөспүүбүлүкэҕэ үгүөрү үбү киллэрэ турар. Тыа хаһаайыстыбатыгар сылгы, сүөһү. таба иитиилэригэр үп- харчы көрүллэр, оҕуруот аһын үүннэриигэ болҕомто ууруллар. Күндү түүлээҕи бултааһын ырыынакка сөп түбэһэн олоччу сүтэн хаалбакка кэллэ. Сыл ахсын үөрэх тэрилтэлэрэ, балыыһалар, дьон култуурунайдык сынньанар сирдэрэ, спортсаалалар о.д.а. тутуллан олоххо киирэллэр. Дьэ ити курдук Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ аҕалбыт үлэһит, хамначчыт былааһын өйөөбүт саха чаҕылхай ыччаттара Максим Аммосов, Платон Слепцов- Ойуунускай, Исидор Барахов, Степан Аржаков, Степан Васильев уо.д.а. салалталарынан Саха сиригэр сайдыыны аҕалбыта – күн бүгүн өлбөөдүйбэт өйдөбүнньүк, киэн туттуу буолар.
Надежда Ильина
ПОДЕЛИТЬСЯ: