1941-1945 сс. Аҕа дойду улуу сэриитэ киһи-аймах историятыгар саамай алдьатыылаах, хабыр, сүтүктээх сэриинэн сыаналанар. Таатта улууһун Игидэй уонна Дьиэрэҥнээх нэһилиэктэриттэн сэриигэ чуолкайдаммыт испииһэккэ киирбитинэн 151 киһи ыҥырыллыбыта, кинилэртэн 82 киһи сэрии толоонугар охтубута эбэтэр сураҕа суох сүппүтэ. Онтон 69 буойун тыыннаах эргиллибиттэрэ. Бүгүн мин Игидэй нэһилиэгин краевед- учууталларын А. П. Варламова «Игидэйдэр уоттаах сэрии сылларыгар» уонна Г. С. Попова «Дэбдиргэ колхуостара» диэн кинигэлэригэр олоҕуран Саха сирин кыракый нэһилиэктэрэ сэрии сылларыгар Улуу Кыайыыга киллэрбит кылааттарын туһунан кэпсиэҕим.
Бииргэ төрөөбүттэр –герой сэрииһиттэр
Аҕа дойду улуу сэриитигэр игидэйдэр уонна дьиэрэҥнээхтэр кимтэн да хаалсыбакка хорсуннук сэриилэспиттэрэ. Ол курдук буойун-саллааттар М. И. Алексеев «Кыһыл Сулус», А. А. Аргунов «Албан Аат», Н. Д. Аргунов «Кыһыл Знамя» уонна икки «Кыһыл Сулус», Е. И. Бойтунов «Албан Аат» II уонна II степеннэрэ, П. С. Кузьмин «Албан Аат» , Е. П. Кычкин «Албан Аат», Г. Е. Платонов «Албан Аат», А. Я. Тарасов «Кыһыл Сулус», Г.П. Тимофеев «Албан Аат», Н.Н. Павлов «Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии» орденнарынан сэрии толоонугар наҕараадаламмыттара.
Алдьархайдаах Аҕа дойду улуу сэриитигэр Дьиэрэҥнээхтэн хас да ыалтан бииргэ төрөөбүт бырааттыылар сэриилэспиттэрэ биллэр. Ол курдук Дьиэрэҥнээх нэһилиэгиттэн түөрт бырааттыы Кычкиннар утуу- субуу сэриигэ аттаммыттара. Кинилэртэн Гаврил Иванович, Максим Иванович, Иннокентий Иванович уонна Алексей Иванович Кычкиннартан сэрии толоонугар Гаврил, Максим уонна Иннокентий геройдуу охтубуттара. Түөрт бырааттыы Кычкиннартан суос- соҕотох Алексей эрэ тыыннаах эргиллибитэ. Бу нэһилиэктэн эмиэ үс бырааттыы Прокопий Семенович, Николай Семенович уонна Дмитрий Семенович Кузьминнар бэбиэскэ тутан Ийэ дойдуларын көмүскүү сэриигэ аттаммыттара. Дмитрий уонна Прокопий Кузьминнар уоттаах сэрии хонуутуттан эргиллибэтэхтэрэ, Ийэ дойдуларын туһугар тыыннарын толук биэрбиттэрэ. Онтон Николай Кузьмин кыайыы- хотуу көтөллөнөн дойдутугар төннүбүтэ. 2015 сыллаахха «Таатта» хаһыакка «Аймах- билэ дьонум сэрии сылларыгар» диэн уопсастыбаннай кэрэспэдьиэн А. П. Григорьева ыстатыйата бэчээттэммит. «Эһэм Михаил Иннокентьевич Алексеев, эһэм быраата Илларион Иннокентьевич Алексеев уонна мин аҕам Петр Михайлович Алексеев сэрии кыттыылаахтара. Эбэм Мария Петровна Шестакова (Тимофеева) 6 бииргэ төрөөбүт бырааттара сэрии саҕаланыаҕыттан утуу- субуу фроҥҥа ыҥырыллыбыттара. Ийэлэрэ Дьэбдьиэ эрэйдээх бүтэһик алтыс уолун атаарарыгар ытыы-ытыы күрүө тоһоҕотунан күрүөнү сынньа хаалбытын таайым Алексей Федоров хараастан туран кэпсээбитэ»,- диэн ааптар суруйар. Ийэ барахсан төрөппүт алта оҕотун, холкуос туруу үлэһит уолаттарын алдьархайдаах аад айаҕар баран эрэллэриттэн хараастыбытын, аймаммытын ким ситэн билиэй? Кинилэртэн Михаил Петрович Тимофеев Сталинград иһин кырыктаах кыргыһыыга геройдуу охтубут, онтон Илларион Петрович Тимофеев 1943 с. сэриигэ ылбыт бааһыттан орто дойдуттан барбыт. Петр Петрович Тимофеев үлэ фронугар сылдьыбыт, Григорий Петрович Тимофеев сэриигэ бааһыран дойдутугар төннүбүт. Алексей Петрович Тимофеев сэрии кэнниттэн 1948 сыллаахха төннүбүт, онтон Василий Петрович Тимофеев 1946 с. демобилизацияламмыт.
Төрдүөн сэрии хонуутуттан эргиллибэтэхтэрэ
Сэрии кырыктаах сылларыгар биир ыалтан хас да эр киһи баран геройдуу сэриилэспиттэрэ нэһилиэк аайы баара. Ол курдук Аҕа дойду улуу сэриитигэр түөрт бырааттыы Иевлевтэр бэбиэскэ туппуттара. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинэ Дьиэрэҥнээх нэһилиэгэр Иевлев Иев Иевлевич уонна Анна Алексеевна дьоллорун холбоон ыал буолан, дьиэ – уот тэринэн сүөһү ииттэн быр- бааччытык олорбуттара. Кинилэр түөрт уол, үс кыыс оҕоломмуттара. Оҕолор бары эгил-тэгил улаатан кэлин холкуос төһүү үлэһиттэрэ буолбуттара. Сэриинэн ииригирбит фашистскай Германия Сэбиэскэй Сойууска саба түһүөҕүттэн үгүс холкуостаах ыал олохторо огдолуйбута. Иевлевтэр бастакы уоллара Афанасий 1 1903 сыллааҕы төрүөх. Сэрии иннинэ төрөөбүт Дьиэрэҥнээҕэр «Чкалов» колхуос бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит. Наталья Тихонова диэн кыыһы кэргэн ылан Ньургустаана диэн кыыс оҕоломмуттар. 1941 с. бастакы хомуурга ыҥырыллан кылгас кэмҥэ байыаннай үөрэҕи барбыт, онтон Смоленскай уобаласка тиийбит. Механизированнай взводка гвардия сержана Иевлев Афанасий Иевлевич 1 отделение хамандыыра эбит. 1943 с. кулун тутар 13 күнүгэр Медведевкэ дэриэбинэ иһин кыргыһыыга сырдык тыына быстыбыт. Иккис уол Петр 1910 с.төрүөх, «Социализм» холкуоска үлэлээбит. Кэргэнэ суох. 1941 с. атырдьах ыйын 15 күнүгэр бэбиэскэни тутар уонна ити сыл сэтинньитигэр кыргыһыы хонуутуттан төннүбэтэх. Үһүс уол Афанасий II 1912 сыллаахха күн сирин көрбүт. Сэрии иннигэр Тааттыныскай Сэбиэт солбуйар бэрэссэдээтэлэ. Мотрена диэн кыыһы кэргэн ылбыт да, оҕоломмотохтор. Афанасий II 1942 с. бэс ыйыгар бэбиэскэ туппут. 1943 сыллаахха Смоленскай уобалас Холм- Жирковскай оройуон Шигулино диэн дэриэбинэ иһин кыргыһыыга геройдуу охтубут. Иевлевтэр төрдүс уоллара Егор 1914 с. төрөөбүт. Дьиэрэҥнээх нэһилиэгин «Чкалов» аатынан холкуос чилиэнэ. 1941 сыллаахха балҕан ыйын 7 күнүгэр бэбиэскэ тутан барарыгар кэргэнэ Мотрена хат буолан хаалан биир кыыс оҕону төрөппүт. Ефрейтор Егор Иевлев бастакы коннай- механизированнай кавалерийскай дивизияҕа сылдьан 1943 с. балаҕан ыйыгар сураҕа суох сүппүт. Ити курдук биир ыалтан түөрт бырааттыы Афанасий 1, Петр, Афанасий 2 уонна Егор Иевлевтар Ийэ дойдуларын туһугар олохторун толук ууран сэрии хонуутуттан эргиллибэтэхтэр.
«Ол айыыта онон…»
Сылгы айылҕаттан өйдөөх кыыл. Аҕа дойду сэриитигэр аттамыт Иннокентий Петров уонна кини миинэр миҥэтин туһунан 72 саастаах оҕото Иван Петров суруйбут ахтыытын киһи долгуйа ааҕар.
«Муосталаах уу» диэн фермаҕа балаҕаммытыгар олордохпутуна, 1942 с. бэс ыйыгар аҕам бэбиэскэ туппута. Аттанар сарсыардатыгар атын тутан сэргэҕэ аҕалан баайан баран, ыҥыырдаары чугаһаабытын, ата олох чугаһаппакка алдьархайдык мөхсүү бөҕө буолла. Мин буоллаҕына сэрии диэн тугун билбэккэ, аҕам туох алдьархайга барарын таайбакка турдаҕым үһү. Аҕам наар атынан үлэлиирин сөбүлүүрэ. Аатырар Ааллаах Үүн бириистэнигэр хастыы да атынан таһаҕас таһара. Кыһын баран баран саас хаар ууллуута биирдэ нэһилиэгэр кэлэрэ. Сайынын от охсоро, мунньарга аттары айааһыыра, сайын аайы оннук үлэлиирэ. Аҕам аҕата Иван Иванович Петров «Кыһыл Кулаада» колхуоска сылгыһытынан үлэлиирэ. Кини үчүгэй үлэлээх сылгыһыт буолан 1940 с. Москваҕа быыстапкаҕа баран кэлбитэ. Онон дьонум удьуор сылгыга дьоҕурдаах этилэр. Дьэ аҕам сэриигэ айанныыр күнүгэр атыныын чаас аҥаарыттан ордук мөҕүстүлэр. Аҕам бэйэтин кыанар буолан атын ыҥыырдаан баран баҕанаҕа атын көнтөһүн ыга тардан туран нэһиилэ ыҥыырыгар олорбута. Быатын баҕанаттан сүөрээт да, Дьиэрэҥнээх диэки көтүтэ турбута. Ол айыыта онон, ити аҕабытын тиһэх көрүүбүт эбит. Өйүө лэппиэскитин төттөрү ыыппыта, көбүөргэ тоһутар курдук илдьирийэн хаалбыт этэ. Аҕабын ата барахсан ол дойдуттан эргиллибэтин билэн ыытымаары гыммыт эбит. Ат да өйдөөх буолар эбит. Аҕам төһө эрэ кута-сүрэ алдьанан бардаҕа буолуой? Ону оҕото кэлин өйдүүр буоллаҕым…»
Биир ииҥҥэ уонча киһи көмүллүбүт
Уоттаах сэрии инниттэн Саха сиригэр кураан дьыллар саҕаламмыт буоланнар, 1941-1943 сс. саамай ыарахан сылларынан биллэллэр. От, бурдук аанньа үүммэтэх, ыһыы сирэ эрдэттэн хаһыҥнаабыт. Ол иһин сылгы, сүөһү ырыганнаан охтуута, төрүөх төннүүтэ буолбут. Ити кэмҥэ холкуостаахтар үлэлэрин күнүнэн дохуот аахсыыта суоҕун кэриэтэ буолбут. Дохуоттарын бородууксуйанан ылар буоланнар 100 үлэ күнүгэр бэриллэр дохуот быычыкаайык эбит. Ол курдук 1942 с. бурдук –1,5 кг., эт — 0,9 кг. , арыы – 1,5 кг., хортуоппуй –1, 5 кг.. Онтон 1943 с. 100 күнүнэн аахсар дохуоттара өссө кыччаабыт. Ол курдук бурдук –0,6 кг., эт — 0,4 кг., арыы — 2.6 кг., хортуоппуй- 1 кг. Онтон 1944 с. дохуот арыый да эбиллибит эрээри син биир кырата көстөн турар. Ол курдук бурдук – 0,7 кг., эт –3,6 кг., арыы – 5, 2 кг., хортуоппуй – 13 кг. Ол кэнниттэн Улуу Кыайыы сылыгар 1945 с. дохуот арыый үрдээбитэ көстөр. Ол сыл колхуостаахтарга дохуоттарыгар бурдугу 32 кг., арыыны 5,9 кг., хортуоппуйу 9,4 кг. биэрбиттэр. Бу ыар сылларга хоргуйан өлүү үгүстүк тахсыбыт. Ордук «Кыһыл Кулаада» уонна «Сардаҥа» холкуостарга өлүү-сүтүү тахсыбыт. Хоргуйан өлбүт дьону нэһиилэ аччыктаан иэҕэҥнэһэ сылдьар дьон кыайан көмөр кыахтара суоҕуттан биир ииҥҥэ көмпүттэрин туһунан элбэх ахтыы баар. Дэбдиргэ чугаһыгар баар Дириҥ алааска биир ииҥҥэ уонча киһи көмүллүбүттэрин туһунан кыраайы үөрэтээччи Афанасий Бойтунов «Ииҥҥэ кистэммит чахчылар» диэн ыстатыйаҕа суруйбута. Биллэрин курдук, ол туһунан хаһыакка да суруйбат, мээнэ ыһа-тоҕо кэпсээбэт кэмнэр этилэр. Ити кэмҥэ өссө элбэх өлүү-сүтүү тахсыаҕын холкуостарга дьааһыла-саадтар, оскуолаҕа интернат аһыллан дьон-сэргэ тыын ылбыт. Ити курдук Улуу Кыайыы ыарахан сыананан кэлбитин билигин саастаах өттө үчүгэйдик билэр. Ол ыарахан сылларга оскуола оҕолоро улахан дьонтон хаалсыбакка, туох да үлэни көрөн турбакка үлэлииллэрэ. «Коммунист» («Таатта») хаһыат от ыйын 24 күнүгэр 1941 с. ЫБСЛКС райкомун сэкиритээрэ Д. Колесов ыстатыйатыгар бу курдук суруллар: «Дьиэрэҥнээх» нэһилиэгинээҕи «.Кыһыл Кулаада» холкуоска 7-с кылаас үөрэнээччитэ 16 саастаах Миша Куобаахап, 15 саастаах Павел Варламов от охсор массыыналарга кыайыылаахтык үлэлииллэр. Кинилэр симиэнэҕэ 2,5 гааны оҕустаралларын оннугар, 3 гааны оҕустаран нуормаларын 12 % толороллор. Онтон 6-с кылаас үөрэнээччитэ Миша Кузьмин ат кыраабылынан хас кун ахсын 5-тии гааны мустарар. Кинилэр үтүө бачыымнара биһиги колхуостарбыт оҕолоругар бүтүннүүтүгэр холобур буолуохтаах». Дьэ ити курдук Таатта улууһун Игидэй уонна Дьиэрэҥнээх нэһилиэктэрин холкуостаахтара Аҕа дойду улуу сэриитигэр геройдуу кыттан уонна тыылга таһаарылаахтык үлэлээн улуу Кыайыыны уһансыбыттара.
Надежда Аргунова
ПОДЕЛИТЬСЯ: