Бу орто дойдуга киһи туох эрэ аналлаах, тугу эрэ дьонугар-сэргэтигэр туһалаары, оҥороору, айаары-тутаары кэлэр. Ол эрээри хомойуох иһин, ити аналларын таба тайанааччылар элбэҕэ суохтар. Мунааччы-тэнээччи үгүс.
Аналларын чопчу булбуттар, ол эйгэлэрин үүннэрэллэр-сайыннараллар, дьоҥҥо, олоххо-дьаһахха киллэрэр кылааттара, көмөлөрө, туһалара сүҥкэн буолар. Итини этэн туран, күндү ааҕааччыларбар бу олоххо суолу-ииһин таба тайаммыт, үрдүк аналын чиэстээхтик толоро сылдьар бүгүҥҥү геройум, Российскай Федерация, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх бырааһа, үйэ аҥаара кэм устата акушер-гинекологынан үлэлээбит Варвара Дмитриевна Сыроватская туһунан билиһиннэриэхпин баҕарабын.
Хомолтолоох түгэн уһугуннарбыта
Варвара Дмитриевна күн сирин Уус-Алдан оройуонугар II Өспөх нэһилиэгэр 1946 сыллаахха ахсынньы 3 күнүгэр холкуостаах дьиэ кэргэҥҥэ көрбүтэ.
Киниэхэ эмчит буолар баҕа санаа оҕо эрдэҕиттэн баара. 1953 сыллаахха амарах аҕата улаханнык ыалдьан, АН-2 көтөр аалынан Дьокуускайга көтүппүттэрэ. Сэттэлээх кыысчаан аҕатын көрсөөрү тэлиэгэлээх акка олорсон, сөмөлүөт түспүт сиригэр барбыта. Хомойуох иһин кыайан баттаспатахтара. Көрөн турдахтарына, сөмөлүөт көтөн күпсүйэ турбута. Ити ыам ыйын 2 күнэ этэ. Аҕата киин куоракка тиийэн баран, үс хоноот да суох буолаахтаабыта.
Варя кыыска ити хомолтолоох түгэн аан бастаан үрүҥ халааттаах аанньал буолар ыра санааны үөскэппитэ.
— Аҕам ыам ыйын 5 күнүгэр суох буолбута. Ол кэнниттэн ийэм үс хоноот, уол оҕону төрөппүтэ. Күн күбэй ийэм оскуолаҕа остуорастаабыта. Биир ынахтаах уонна ньирэйдээх этибит. Онтуларыгар оттуу хас да хонукка баран хаалбыта. Оҕобун бэйэм көрөрүм. Людмила диэн эмиэ биһиги курдук оскуолаҕа олорор нуучча учуутал кыыс баара. Кини бырааппын көрсөн көмөлөһөрө, — диэн кэпсиир Варвара Дмитриевна.
Бэлэмнэнии кылааска үөрэнэ сылдьан, кылааһынан сибииҥкэ диэн ыарыынан ыалдьаннар балыыһаҕа эмтэнэ киирбиттэрэ. Оччолорго эмп-том ыйааһыҥҥа ыйанар бороһуоктар эбиттэр. Кыысчаан биэлсэр Вера Петровна Румянцеваҕа көмөлөһөн, бороһуоктары ыйааһыннаан, иһэргэ анаан бэлэмниирэ. Итиннэ сытан, Варяҕа эмчит буолар баҕа санаата өссө күүһүрбүтэ.
Курбуһах оскуолата үгүһү биэрбитэ
Төрдүс кылааска диэри Өспөххө үөрэммитэ. Петр Местников диэн саахыматчыт киһи бу бөһүөлэк оҕолорун үгүстэрин спорт ити көрүҥэр уһуйбута. Бэһис кылааска тахсарыгар Варяны Найахыга үөрэтэ ыыппыттара.
Кыысчааҥҥа оҕо эрдэҕиттэн инники күөҥҥэ сылдьар, лидер хаачыстыбата баара. Бэһис эрэ кылааска үөрэнэр Варяны оскуола учкомун солбуйар бэрэссэдээтэлинэн талбыттара. Кэлин ийэтин учаастакка ыытан кэбиспиттэрэ. Онон кини иккис дьиэтинэн интернат буолбута.
— Тохсус кылааска үөрэнэ киирэрбэр Курбуһах интернат-оскуолатыгар ыыппыттара. Манна кэлэн, этэргэ дылы, олох улахан оскуолатын ааспытым. Интернат-оскуолаҕа араас сирдэртэн тулаайах оҕолор барахсаттар үөрэнэ кэлэллэрэ. Суоттуга баар оҕо дьиэтэ сабыллан, онно баар оҕолор, бары Курбуһахха үөрэммиттэрэ.
Кылааһым салайааччыта Гаврил Бурнашев миигин староста оҥорон кэбиспитэ. Оччолорго наһаа кэлэҕэйдиир этим. Үһүс кылаастарга атамаан уоллаахтара. Миигин эккирэтэ сылдьан, кэлэҕэйдиирбин үтүктэрэ. Биирдэ тутан ыламмын, ол уолга «аны үтүктүөн да кэһэтиэм» диэтим. Онтон ылата оскуоланы бүтэриэхпэр диэри, ким даҕаны кэлэҕэйдиирбиттэн иҥнибэтэҕэ, үтүктүбэтэҕэ. Бастаан кэлбит оҕолору уйаммытын-хатаммытын бэрэбиэркэлииллэрэ. Ону этэҥҥэ ааспытым (күлэр). Улууска киирэммин саахымакка күрэхтэһэрим.
Туризмҥа кыттарым. Онно санитар буоларым. Бэрэбээскилииргэ эҥин, барытыгар үөрэммитим. Урут оройуоммут киинэ Намҥа этэ. Онно туризмҥа күрэхтэһэн бастаабыппыт. Туризмҥа кыттыбыт икки уолбутун аармыйаҕа ылбыттара. Онон өрөспүүбүлүкэҕэ кыайан күрэхтэһэ барбатахпыт. Иккис сылбытыгар Намҥа туризмҥа эмиэ бастаабыппыт. Оттон Бороҕоҥҥо дүпсүннэр кэннилэриттэн иккис буолан хаалбыппыт. Биһиги үөрэх министиэристибэтигэр өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиитигэр кытыннарар туһунан сурук бэлэмнээн ыыттыбыт. Онно кыттаммыт кыайыылааҕынан тахсыбыппыт. Москваҕа күүлэйдии барар чиэскэ тигистибит. Онно Сэбиэскэй Союз геройун Николай Чусовскойу уонна Хаҥаластан төрүттээх генерал-майор Андрей Припузовы көрүстүбүт. Онон Курбуһах оскуолата туруорсарга, бэйэ интэриэһин көмүскэнэргэ, бэйэни дьаһанарга, о.д.а. элбэххэ үөрэппитэ, — диир Варвара Дмитриевна.
Төһөлөөх охсууну ылбыта буолуой?
Варялаах оскуоланы бүтэрэллэригэр, тутуспутунан фермаҕа үлэлии тахсабыт диэн бачыым көтөхтөрбүттэрэ. Туризмҥа мэлдьи ситиһиилэхтик кыттар үс кыыска райкомол үөрэх туттарсалларыгар көҥүл биэрбитэ. Онон Варя холкуоска үлэлии тахсыбакка, Дьокуускайга айаннаабыта.
СГУ-га медико-лечебнэй факультекка туттарсыбыта. Киирии экзаменнары барытын үчүгэйдик туттаран баран, нуучча тылын кыайан туттарбакка, дойдутугар төннөргө күһэллибитэ. Декаҥҥа киирэн: «Эмчит буолуохпун баҕарабын», — диэн эппит. Кини: «Оҕолор үөрэххэ киирэн бараннар, быраҕааччы элбэх. Дойдугар тахсаҥҥын балыыһаҕа санитаркалаа. Хааны, ириҥэни, бааһы-үүтү тулуйан көрө үөрэн», — диэн Варяҕа сүбэлээбит.
— Бастаан утаа хирургическай отделениеҕа операционнай санитарканы солбуйбутум. Онтон 1966 сыллаахха саҥа балыыһа дьиэтэ үлэҕэ киирбитэ. Онно үлэлиир буолбутум. Ол балыыһабар күн бүгүнүгэр диэри үлэлии олоробун, — диир Варвара Дмитриевна.
Эдэркээн кыысчаан балыыһа эйгэтин наһаа сөбүлээбитэ. Кып-кыра, хап-хатыҥыр кыыс атаҕа тостубут эҥин уолаттары оронноругар көтөҕөн илдьэрэ. Саамай медицинскэй тэриллэри сууйарын сөбүлээбитэ.
Ол кэнниттэн медицинэҕэ сыстаҕас кыысчааны, төһө да анал үөрэҕэ суох буоллар, харах отделениетыгар сиэстэрэнэн анаабыттара. Укуол биэрэргэ үөрэппиттэрэ. Оччолорго катаракта, глаукома эпэрээссийэлэрин миэстэтигэр оҥороллоро. Онно Варя бырааска мэлдьи ассистенныыра. Сыл аҥаарын ааспытын кэннэ кыысчаан кыһыл оҕолорго төбөлөрүгэр кытта сатаан укуолу биэрэр буолбута. Ыҥырыыга сылдьар сиэстэрэ буолан хаалбыта.
Варя нөҥүө сайыныгар эмиэ үөрэх туттарсыбыта. Киин үрдүк үөрэх кыһатыгар эксээмэннэрин барытын «түөрт» уонна «биэс» сыаналарга туттарбыта. Оскуоланы мэтээлинэн бүтэрбит кыыһы ол үөрэххэ ыыппыттара. Онон Варя эмиэ үөрэхтэн маппыта.
Инфекционнай отделениеҕа үлэлии сырыттаҕына, райкомол сэкиритээрэ уларыйан, Варяны фермаҕа тахсыбакка, үрүҥ үлэҕэ үлэлии сылдьар диэн үстэ хаһыаттаабыттар. Билигин күлүүлээх курдугун иһин, оччолорго эдэркээн кыыс онтон төһөлөөх охсууну ылбыта буолуой? Хомсомуол ыйыытын кэстэххинэ, «улахан буруйдаах курдук буоларын» баар суол этэ. Эмчит буолар талааннаах кыысчааны балыыһалара ыыппатахтара.
Саха ньоҕой
«Саха ньоҕой, оҕото өссө ньоҕой» диэн өбүгэлэрбит мээнэҕэ эппэтэхтэрэ. Варя үсүһүн СГУ-га туттарса барбыта. Бу сырыыга эксээмэннэрин «түөрт» уонна «биэс» сыанаҕа туттаран, баҕалаах үөрэҕэр киирбитэ.
Университекка үөрэнэ сылдьан, Варя уус-уран самодеятельность үҥкүүһүтэ буолбута. «Сарыал» ансаамбылга кытта үҥкүүлээбитэ.
Үһүс курска практика саҕаламмытыгар, Варя балыыһаҕа үлэлээбит буолан, чаҕылхай устудьуоннар ахсааннарыгар киирсибитэ. 1974 сыллаахха үөрэҕин бүтэрэн баран, Дьокуускай куорат төрүүр отделениетыгар биир сыл устата интернатуратын ааспыта.
Араас түгэн барыта буолара
1975 сылтан саҕалаан күн бүгүнүгэр диэри Варвара Дмитриевна Уус-Алдан улууһун киин балыыһатын төрүүр отделаниетыгар сэбиэдиссэйинэн үлэлии-хамсыы сылдьар. Билиитин-көрүүтүн мэлдьи эбинэр, үрдэтинэр. Ол курдук, Москва, Санкт-Петербург, Пенза, Новокузнецкай, Иркутскай куораттарга тиийэн, курстарга үөрэммитэ. Варвара Дмитриевна консервативнай уонна оперативнай эмтээһин, бары ньыматын баһылаабыт эмчитинэн биллэр. Биир идэлээхтэрэ кинини уопуттаах быраас уонна саталлаах салайааччы быһыытынан билинэллэр.
Кини биир бастакынан тыа сиригэр мини-аборт, контрацепция аныгы ньымаларын олоххо киллэртээбитэ.
Күндү ааҕааччым, оччолорго тыа сирин усулуобуйатын билэр буолуохтааххын. Толору хааччылыы суох, суол-иис, үлэлиир усулуобуйа мөлтөҕө… Араас түгэннэр барыта буолаллара.
— Дьахталлар дьиэлэригэр тиийэммин элбэх оҕону төрөппүтүм. Итэҕэс оҕолору имиллибит куобах тириитигэр уган, оройуон киинигэр аҕаларым. Кэлин бараан тириитинэн кэмбиэр тикпитим. Оҕо өлүүтэ суоҕа. Итэҕэс оҕолору хаапыланан аһатарбыт. Билиҥҥи курдук усулуобуйа суоҕа.
Иккитэ үс игирэни төрөппүтүм. Дьахталлар хааннара бардаҕына, оччолорго бэйэбит дьонтон хаан ыларбыт. Ол абырыыра. Ону таһынан хаан бары бөлөҕө баар плазмалаах этибит, — диэн кэпсиир Варвара Дмитриевна.
2013 сыллаахха өрөспүүбүлүкэҕэ «Сыл бастыҥ бырааһа» үрдүк ааты сүгүөн сүкпүтэ.
Киниттэн билиҥҥи уонна урукку оҕолонор дьахталлар тугунан уратылаахтарый диэн ыйыталаспытым.
— Билиҥҥи дьахталлар психологическай бэлэмэ суох оҕолоно киирэллэр. Урукку дьахталлар балтараа киилэ хааннара бара сытан, «һыллыы, ыксаама, мин үчүгэйбин» диэн бэйэбитин уоскутааччылара. Билигин кыратык хааннаатылар эрэ олох «өлөбүн» диэн бэринэн кэбиһэн баран, бэлэм сыталлар. Бэйэбит үчүгэй буоллахпытына, оҕобут үчүгэй буолар диэн өйдөөччү эдэр ийэ, хомойуох иһн, олох аҕыйах.
Итини таһынан кэлиҥҥи кэмҥэ аспытыттан-үөлбүтүттэн быһыылаах, сахарнай диабет наһаа элбээтэ. Итиннэ ковид да содула баар. Былырыыҥҥыттан ылата итинник көстүү үксээтэ. Холобура, 250 дьахтартан 40-та сахарнай диабеттаах. Сорох сыл анемиялаах дьахталлар элбэх буолаллар. Дьиктитэ баар, ол анемия сорох сыл эмкэ бэринэр, сорох сыл туохха да бэриммэт буолар.
Хааннарын баттааһыннара үрдүк ийэлэр эмиэ элбээтилэр. Билигин хааннарын баттааһына 150-160 буолла эрэ Кесаревонан оҕолоноллор, — диэн Варвара Дмитриевна хоруйдаабыта.
Үйэ аҥаара кэм устата үрүҥ халааттаах аанньал Варвара Дмитриевна Сыроватская сылаас илиитин иһинэн быһа холоон 20 тыһыынча оҕо күн сирин көрдө. Өрөспүүбүлүкэбитигэр тыа сиригэр, арааһа, итиччэ өр кэм устата акушер-гинекологтаабыт киһи суох буолуохтаах. Бу эйгэҕэ чыпчаал көрдөрүү буолуон сөп.
Людмила НОГОВИЦЫНА
ПОДЕЛИТЬСЯ: