Хатас нэһилэгин хас да көлүөнэ дьоно—сэргэтэ, Карька – Лира – Күндээр чаҕылхай, кылбар сүүрүүлэригэр улааппыттара. Биһиги аҕа саастаах дьоммут – эһээлэрбит. эбээлэрбит 1940-50 сыллардаахха Карька кылбаҥнатан сүүрэрин көрөн, супту түһэн кыайыы өрөгөйүн бэлэхтээбитин үгүстэ көрөн, айхаллаан кэллэхтэрэ.
Бу, хатастар киэн туттар, бастакы хараҥаччыбытын дьөһөгөй куттаах Иван Павлович Соболев аан бастаан көрөн-харайан, баайан, сүүрэр суолга таһаарбыта. 1947 сыллаах программа кэпсииринэн, бастаан-утаа Карьканы Иван Павлович төрөппүт уола Володя сүүрдэрэ. Оччолорго эдэр, акка сыстаҕас уол ат үрдүттэн түспэтэ.
Биһиги, хатастарбыт дэттэрбитэ
Дьэ, Карькатын кытта үгүс кыайыыны ситиһэн, биир дойдулаахтарын үөрдүбүттэрэ да, биһиги хатастарбыт да дэттэрбиттэрэ. Оччолорго өссө Хатас сопхуос буола иликтэрэ, Каландрашвили колхоз аатын илдьэ сылдьаллара. Эдэр, эрчимнээх Владимир Иванович аҕатыттан эстафетаны ылан, нэһилиэгин аттарын баайбытынан барар. Бэйэтэ ис-иһиттэн баҕалаах, эдэр уол бэйэтин курдук акка сыстаҕас, ат сүүрдүөн баҕалаах биир дойдулаахтарын түмэр. Мордовской Василий, Андреев Юрий ат баайыы умсугутуулаах үлэтигэр ылсаллар. Ити саҕана Каландрашвили колхоз сайдан, кэҥээн Хатас сопхуос буола улаатар. Дириэктэринэн эдэр салайааччы Прасковья Федорова ананар.
Прасковья Павловна кэлээт, ат сүүрүүтэ сопхуос имиджевай политикатыгар көмөлөөх буолуо диэн, Владимир Соболевы өйүүр уонна сөбүлүүр дьарыга сайдарыгар кыах биэрэр. Иннэ гынан конюшня, күрүө-хаһаа тутуллан, сэлиик хааннаах, саха тупсарыллыбыт сүүрэр аттарын түмэллэр. Манна бастаан-утаа Дьокуускайтан тренер Пупко сүбэһит-амаһыт буолар.
1960-с сыллар саҕаланыытыгар Заряд, Казбек, Пастух диэн сылгылар сүүрбүттэрэ. Онтон 1965 сылтан Рябчик, Баачагай, Ветерок, Красавчик, Луна диэн аттары сүүрэр суолга таһааран, “Хатас” сопхуоһа республика биир сүрүн хамаандатынан буолбута. Бу кэмҥэ араас сылларга Воробьев Е.М. уонна Петров И.И. диэн дьон үлэлэһэ сылдьыбыттара. 1967 сыл Канарейка, Начальник, Красотка сүүрэр суолга тахсаннар, кылбар кыайыылары ситиспиттэрэ.
Урукку программаны көрдөххө…
Үстээх, саҥа саҕалыыр Канарейка ити сыл 800 миэтэрэ дистанцияны 58,2 сөкүүндэнэн кэлэн, оччоллорго олус түргэн атахтааҕынан аатырбыта. Салгыы 1200 миэтэрэҕэ – 2 мүнүүтэ 10,6 сөкүүндэ көрдөрөн онтун бигэргэппитэ. Манна Крастока 3200 миэтэрэҕэ 4 мүнүүтэ 11 сөкүүндэ бириэмэтин эптэххэ, Владимир Соболев тренердээх хатастар олус күүстээх аттары сүүрэр суолга таһаарбыттара көстөр. Алексей Георгиевич Алексеев-Амма Өлөксөйө архыыб программатын көрдөххө, бэс ыйын 10 күнүгэр 1967 сыллаахха бэрт сэдэх дистанцияҕа 1300 миэтэрэҕэ Канарейка уочараттаах кыайыытын ситиспит, көрдөрүүтэ – 1 мүнүүтэ 37,2 сөкүүндэ.
Владимир Иванович үлэтэ бу сылларга олус тахсыылаах, биир өссө кинини аатырдыбыт атыыра Козырь хас да дистанцияҕа республикаҕа быһый атахтааҕынан аатырбыта. Кэлин атыыр буолан, ат сүүрүүтүн историятыгар аатын хаалларбыта. 1968 сылтан тренер быһыытынан Василий Мордовской үлэтин саҕалыыр. Оччолорго эдэр тренер сүүрэр ат хаанын тупсарыытыгар ылсар, доҕотторо Иннокентий Свинобоев, Истомин сүбэлэрин ылынан, 1973 сыллаахха Кучарка диэн биэни куорат ипподромугар киллэрэр. Онно нэдиэлэттэн ордук туран, Фариштан ууланар. Онон кэлэр сылыгар Лира төрүүр. Бу кэмҥэ ат сүүрдүөн баҕалаах элбиир. Саввин Николай Николаевич — Куолуустуур, Скрыбыкин Семен Николаевич, Скрыбыкин Дмитрий Кимович — Миичик, Пестерев Павел, Алексей Гаврильев — Сын Полка үлэлэһэллэр.
Ат спордугар болҕомто ууруллубута
Оскуола оҕолоро да халсыбаттар, Соболев Ваня, Мордовской Вася, Игнатьев Ганя сылдьыһаллара. Василий Михайлович Мордовской 1976 сыллаахха Лираны сүүрэр суолга таһааран, Дьокуускайдааҕы республиканскай ипподромун рекордун тупсаран сүүрбэттэн тахса сыл аата ааттаммыта. 1977 сыллаахтан хатастар сүүрүк аттарын Алексей Гаврильев салалтатынан дьарыктыыр буолбуттара. Лира, Канарейка, Алмаз, Буран, Налетчик, Искра, Ислан, Кумарка, Квадрат, Точка, Сардаана, Точка сүүрүүлэрин көрө хатастар ипподромҥа кутуллаллара.
Бу саҕана ат сүүрүүтүн “Хатас” сопхуос өттүттэн рабочком Уваровскай Радий Михайлович олус сэҥээрэр буолан, баайар уолаттарга күүс-көмө буолара. Онтон сүөһү көрүүтүгэр сыһыарыллан үлэлиир зоотехник Попов Михаил Матвеевич, ис дууһатыттан сыстан биир эмиэ тутаах көмөлөһөөччү буола түспүтэ. Манна санатахха, дириэктэр Прасковья Павловна Федорова салалтатынан ат сүүрүүтүгэр улахан болҕомто ууруллар буолбута. Конюшня да оччолорого тупсарыллан, республикаҕа биир бастыҥынан биллэрэ. Киэҥ-куоҥ уйалардаах, биир кэмҥэ 10 тахса сүүрэр сылгы кыстыыра. Атыырдарынан Козырь, Мир сэлиик хааннаахтар тураллара.
Бу кэмҥэ Нөмүгүттэн Реев Николай Федотович кэлэр. Эдэр уолу таба көрөн, ат сүүрүүтүгэр сыһыараллар, үөрэттэрэллэр. Радий Уваровскай, Михаил Попов сүүрэн-көтөн Фасон диэн буденновскай боруода атыырын аҕалан, бэрт үчүгэй төрүөҕү ылаллар. Дьулустан, Күндэли, Звездочка бастыҥ оҕолоро, тута бастыҥнар кэккэлэригэр киирэ түһэллэр. Бу кэмҥэ Михаил Кимович Скрыбыкин — Мэхээ, Иннокентий Кондратьев, Егор Иванович Пермяков — Гуоһаампый, Михаил Мордовской — Танга, Михаил Федоров — Феш, Василий Высоких, Дмитрий Борисов — Мөлбүүрэ аттан түспэт оҕолор этэ.
Хатастар бастыҥ сүүрүк аттара
Бу кэмҥэ республика үрдүнэн элбэх ыраас хааннах атыырдар кэлэллэр. Онтон иккитэ Рапорт уонна Свисток 1981 сылтан Хатаска тураллар. Николай Реев, Михаил Попов сүбэлэһэн баран, баар-суох үчүгэй биэлэрин талан Рапортка бууһаталлар. Онтуларыгар сыыстарбаттар. Кэрэчээнэ, Күндээр утуу-субуу төрөөннөр, хатастары аатырдаллар. Лира саҕанааҕы кэми санаталлар. Кэрэчээнэ 3200 дистанция рекорд олохтуур, оччолорго 3 мүнүүтэ 50 сөкүүндэ түргэн бириэмэ этэ. Онтон Күндээр 2400, 3200 уонна 4800 миэтэрэлэргэ республикаҕа бастыҥ көрдөрүүнү ситиһэн, аатырбыт Лираны кытта биир кэрдиискэ тахсар. Манна өссө 30 биэрэстэ сүүрүүнү кыайбыт, рекорду олохтообут Казачогу аахтахха, хатастар биир кэмҥэ хастыы да рекордаах буолан тахсыбыттар. Бу саҕана Рейник, Развед, Рафит, Лирика, Разгон, Күндэли, Ныҥнырка, Тэтим, Роксана курдук аттардаах хатастар ханнык баҕар сүүрүүнү киэргэтэллэрэ.
Манна Николай Федотовичка солбуллубат көмөлөһөөччүннэн, тутаах киһитинэн Анатолий Корякин — Рыбак тахсыылаахтык үлэлээбитэ. Ити кэмнээҕи ситиһиилэргэ Геннадий Петрович Пестерев — Канапай быһа сибээстээх. Айылҕаттан аттарыылаах сүүрдээччи, бастакы Дерби кыайыылааҕа. Бу санаатахха, Геннадий Пестерев республика сүүрдээччилэртэн биир бастакынан олус кылгас иҥэһэҕэ көспүтэ. Онтун хас дьарык аайы чочуйан, кэлин сүүрдэригэр туһалаабыта. Биир сүүрүү күн сүүрбэччэтэ сүүрдэр суолга тахсан баран, биэтэккэ 17 атын бастакынан аҕалбыта диэн кэпсээн баар.
1990-с сылларга Андрей Потапов, Егор Степанов, Александр Герасимов, Пантелеймон Мордовской — Панчо, Петр Пестерев, Илья Черноградскай — Борооку, Руслан Пестерев ат миинсэн, сүүрдэн үлэлэспиттэрэ. Бэтэринээр идэлээх Иван Мордовской акка сыстыҕаһа, аттары көрдөрөн, эмтэтэн элбэх сүүрүүлэргэ бэлэмнээн үлэлэспитэ. Николай Федотович тренер быһыытынан сайдан, ситиһиитэ элбээбитэ. Бороҕон, Хара, Суотту, Амма, Нөмүгү, Нам ипподромнарыттан илии тутуурдаах, өттүк харалаах төннөллөрө элбээбитэ. Хас да УАЗ массыына хаһаайыттара буолбуттара.
Манна Виталий Петров, оччолорго саҥа саҕалаан эрэр сүүрдээччи сатабылын, дьоҕурун көрдөрөн барбыта. Виталька таайдарын батан, Павел, Геннадий, Петр Пестеревтар курдук сылгыга сыстыҕаһа, сүрдээҕин үчүгэйдик миинэрэ уонна сүүрдэр аттарын этинэн-хаанынан, өйүнэн-сүрэҕинэн билэрэ. Билигин кини республикабыт биир бастыҥ сүүрдээччитэ буола үүннэ. Ил Дархан бирииһин кыайыылааҕа.
Михаил МОРДОВСКОЙ – Михута.
Горнай, Бэрдьигэстээх.
Хаартыскаҕа: аҕам Мордовской Василий Михайлович Козыры тутан турар
ПОДЕЛИТЬСЯ: