Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бастакы Президенэ Михаил Ефимович норуот өйүн-санаатын, айар кыаҕын уһугуннарбыта, социальнай олоҕу-дьаһаҕы тупсарыыга, аан дойду түһүлгэтигэр тахсыыга элбэҕи оҥорбута, иккис Президеммит Вячеслав Анатольевич Штыров экономикаҕа, уһун сыллаах мэҥэ-бырайыактары оҥорууга үлэлээбит буоллаҕына, үһүс Президент, бастакы Ил Дархан Егор Афанасьевич Борисов кинилэри кытта ыкса үлэлээн олох уйгутун тэҥҥэ уһансыбыта уонна бэйэтин үлэтигэр былаас утумун, олох туруктаах буолуутун хааччыйар, бары хайысхалары бигэргэтэн сайыннарар соругу ылыммыта.
Киһи төрөөбүт дойдутун кытта силлибэт силистээх, быстыбат ситимнээх буоллаҕына, кини сайдарын туһугар кыһаллар, үлэлиир, айар-тутар буоллаҕына, баараҕай мас силигилии-чэлгийэ үүнэн тахсарын кэриэтэ, үүнэр, сайдар, чэчириир.
Тоҕус томтордоох Чурапчы
Москва, былыргы Пермь киинэ – Чердынь, Рим, Стамбул, Прага, Киев, Брюссель сэттэ томторго турар куораттар. Онтон Чурапчы тоҕус томторго турар. Тоҕус томтордоох Чурапчы диэн ааттыыбыт. Москва да, Чурапчы да томтордорго туралларын иһин Чурапчыны иккис Москва дииллэр. Норуодунай хухуоүунньук А.П. Мунхалов оҥорбут Чурапчы гиэрбэтигэр тоҕус томторго турара, хатыҥнардааҕа-чараҥнардааҕа, үөһээ ырааска, үтүөҕэ, үрдүккэ, үйэлээххэ тардыһар ыралааҕа ырылыччы көстөр.
Ааспыт үйэ сэттэ уонус сылларыгар Саха сирин бөһүөлэгэ Чурапчы туох да омуна суох аар-саарга аатырбыта — Чурапчы тустууга тренерэ Дмитрий Петрович Коркин оскуола спортивнай саалатыттан уһуйар ыччаттарын Роман Дмитриеви, Павел Пинигини, Александр Иванову Олимпийскэй оонньуулар түһүлгэлэригэр таһаарбыта. Ол хайдахтаах курдук саханы саҥа үрдэлгэ таһаарбытай!
Олох, кэм тургутууларын, үгүс эрэйи-кыһалҕаны муннуларынан тыырбыт, эҥэрдэринэн тэлбит чурапчылар олох хатан тымныытыгар хаарыллан, Боотур уус ыччаттара өссө өсөһөн туран дьиппинийэ чиҥээн, уһаарылла хатарыллан, ыарахаттартан чаҕыйбат, олоххо тардыһыылара кимнээҕэр да күүһүрбүтэ чахчы. Егор Афанасьевич Борисов Чурапчы сирин ураты тыынын өйүгэр-санаатыгар, этигэр-хааныгар иҥэринэн, өбүгэлэрин, удьуордарын, биир дойдулаахтарын дьылҕатын дьылҕа оҥоһуннаҕа.
История кырдьыгын булар туһугар
Егор Борисов төрөөбүт сыла – 1954 сыл, дойдуну Н.С. Хрущев салайар Сталин салайыытын кэнниттэн “ириэрии” кэмэ дэнэр. Бу кэмҥэ бэлитиичэскэй хаайыылаахтар босхоломмуттара, репрессияламмыттар реабилитацияланыылара саҕаламмыта. Экономиканы салайыы реформаламмыта, совнархозтар олоххо киирбиттэрэ, дьиэни-уоту маассабайдык тутуу барбыта, атомнай станция олоххо киирбитэ.
Бу барыта Егор Борисов дьылҕатыгар ханан эрэ сыһыаннаах. Бу бастатан туран, история кырдьыгын булар кэмҥэ төрөөбүт бэлиэтин курдук.
1942 с. тохсунньуга ССРС БСКП уонна норуодунай коммисардарын Сэбиэтин «О развитии рыбного промысла в реках Сибири и Дальнего Востока» диэн Уурааҕа тахсан от ыйын 1 күнүгэр диэри алта тыһыынча спецпереселенецтэри, репрессияламмыт дьону Саха сиригэр балыктааһыҥҥа ыытарга быһаарбыттара. Ыйыллыбыт кэмҥэ 4150 киһи, сүнньүнэн Ленинградскай уобаластан финнэр-ингерманландецтар кэлбиттэринэн, үлэһит илии тиийбэтинэн, хайа эрэ үөһээ начаалыстыбаҕа бэрт буолар санаалаах чиновниктар төбөлөрүгэр курааннаабыт Чурапчыттан ыытар санааламмыттар быһыылаах. Обком бюротугар Чурапчы салалтатын ыҥырбатахтар даҕаны, үөһэттэн толорорго модьуйбуттар. Олохтоох салайааччылар саатар үлэни кыайыан сөптөөх дьону ыытарга туруорса сатаабыттарн истэ да барбатахтар, кырдьаҕаһы, оҕону аҥар кырыытыттан ыытары ирдээбиттэр. Анал боломуочунайдар уонна милииссийэлэр дьиэлэринэн сылдьан, сөбүлэспэттэри сокуон кытаанаҕынан күһэйбиттэр. Куотаары гыммыттары сэбиэскйи утары үлэ ыстатыйатыгар түбэһиннэрэлэрэ. Туох да буруйа-анньыыта суох дьон дойдуларын, дьиэлэрин-уоттарын хаалларан, эрэйгэ-муҥҥа түбэспиттэрэ. Ол иһигэр Егор Афанасьевич аҕата Афанасй Егорович, оччолорго уон үс састаах уол күүһүнэн көһөрүллүүгэ түбэһэн хоту барбыта.
1939 с. Чурапчы улууһа 17 тыһыынча нэһилиэнньэлээх, 50 тыһыынча сүөһүлээх эбит буоллаҕына, 1944 с. нэһилиэнньэтэ 8 тыһыынча, сүөһү ахсаана 13 тыһыынча эрэ буолбута. 46 сыл ааспытын эрэ кэннэ, 1985 с. нэһилиэнньэ урукку ахсаанын ситиһэр кыахтаммыта.
Оччолорго Егор Афанасьевич Борисов Чурапчы оройуонун салайааччытын быһыытынан көһөрүү сиэртибэлэрин реабилитациялааһынынан дьарыктаммыта. Уопсастыбаннаһы, бэтэрээннэри, сэрии кэмин оҕолорун кытта кырдьыгы турууласпыттара. Егор Афанасьевич бу дьыаланы көҕүлээбит Чурапчы райкомун бастакы сэкирэтээрин Геннадий Михайлович Сысолятины, Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа, Чурапчы улууһун бэтэрээннэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Афанасий Данилович Захаровы, сэрии бэтэрээнэ, Чурапчы орто оскуолатын урукку дириэктэрэ Гаврил Дмитриевич Ефимовы, Чурапчы райкомун идеологияҕа сэкирэтээрэ Агафья Семеновна Птицынаны бииргэ турууласпыттарын махталынан ахтар. Бастаан улуус иһигэр, онтон өрөспүүбүлүкэ иһигэр көһөрүллүү кыттыылаахтарын ахтыыларын хомуйбуттара. 1989 с. муус устарыгар көһөрүүгэ сылдьыбыт 14 улуустан 400 киһилээх бастакы көрсүһүү буолбута. Сүөһүнү иитэр дьарыктаах дьону балыксыт оҥорорго туох да бэлэмэ суох, хотугу оройуоннары чурапчылары көрсөргө бэлэмнээбэккэ, дьиэнэн-уотунан, аһынан-үөлүнэн, сүөһү аһылыгынан, сүөһүнү тутар сиринэн, сылаас таҥаһынан хааччыйбакка, кыстык буолара икки нэдиэлэ эрэ хаалбытын кэннэ аһаҕас сир-халлаан икки ардыгар мээнэ хааллардахтара… Трагедия кыттыылаахтара оччотооҕу ыар сыллар аһыылара-абалара, ааспат хомолтолоро дууһаларыгар хат көбөн, харах уулаах кэпсииллэрэ — туора дойдуга салайбыт дьон былааны толорор эрэ туһун санаан, балыгы тыыттарбаттарын, хайдахтаах курдук сэниэлэрэ эстэн, аччыктаан-хоргуйан, тоҥон-хатан дьонноро-сэргэлэрэ суорума суолламмыттарын, этэрбэс уллуҥаҕын, тирии быаны, муоҕу, бэс сутукатын сииллэрин. Сорох салайаачылар репрессияҕа түбэһэр кутталга да сырытталлар, балыктаабыт балыктарыттан сиэтэллэрин махтана ахтыбыттара. 1943 с. сааһыгар чурапчылар маассабайдык өлбүттэрэ. Родионов диэн олохтоох балык собуотун дириэктэрин сөптөөхтүк дьаһайбатаҕынан 24 туонна балык булууска буорту буолбута. Оттон ол төһөлөөх дьон олоҕун быыһыах этэй?! Оччолорго сэбиэскэй кэмҥэ партия аата-суола алдьанар диэн, бу историческай кырдьыгы булар уустуга, бобуу, сэрэтии элбэҕин көрсүбүттэрэ. Бу дьыалаҕа оччотооҕу САССР партиятын обкомун бастакы сэкирэтээрэ Ион Степаненко уонна САССР норуодунай комиссардарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Муратов буруйдаахтара. 1991 с. тохсунньутугар кыайыы дьэ кэлбитэ — 1942 с. партия обкомун бюротун уурааҕа сыыһалааҕынан билиниллибитэ. Эһиилигэр Егор Борисов туруорсуутунан сэрии сылларыгар эстибит Төлөй нэһилиэгэ саҥа кэмҥэ сөргүтүллэн олохтонор кыахтаммыта.
Егор Борисов соратниктарын кытта бу история трагическай сирэйдэрин үйэтиппитэ. Кинигэлэр бэчээттэммиттэрэ, документальнай киинэ тахсыбыта, норуот кыттыытынан Чурапчыга көһөрүллүү сиэртибэлэригэр мемориальнай комплекс оҥоһуллубута. Сылын аайы балаҕан ыйын 19 күнүгэр көһөрүллүүгэ түбэспиттэр кэриэстэрин ахтан-санаан сүгүрүйэллэр.
Норуот өйүгэр, дууһатыгар илдьэ сылдьар кырдьыгын таһаарыыга Егор Афанасьевич Борисов дьулуһуутун туһунан өссө биир түгэни кэпсиэххэ сөп. Улуу Кыайыы 45 сылын көрсө Чурапчы дьоно кинилэр биир дойдулаахтара, аатырбыт артиллерист Гаврил Дмитриевич Протодьяконовка Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын иҥэрэри туруорсубуттара. “Историяҕа, дьоруойдар кэриэстэригэр харыстабыллаах сыһыан уопсастыбаҕа духуобунай күүһү биэрэр, дьон сүрэҕин махталынан, патриотуу санаанан, аһыныынан, киһилии, моральнай үрдүк сыаннастарынан толорор. Кинилэр тустарынан үтүө өйдөбүл биһигини бөҕөргөтөр, биһиэхэ эркин буолар диэн санаалаах” Егор Борисов. Ол да иһин уос номоҕор киирбит эрээри, сөптөөх сыанабылы ылбакка хаалбыт, умнуллубут дьону норуот таһаарарга көҕүлээһинин өйүүрэ. Хорсун снайпер-бронебойщик Протодьяконов туһунан маршал Чуйков хайдахтаах курдук сөҕөн суруйбутун аахпытын өйдүүрэ. Гаврил Дмитриевич сэрии кэнниттэн төрөөбүт Алаҕарыгар эргиллэн учууталлаабыта, тоҕус оҕотун атахтарыгар туруортаабыта. Кыайыы сүүрбэ сылыгар дьоруой однополчаннарын кытта Кыһыл болуоссат трибунатыгар турбута, ол эрээри Кыайыы отут сылыгар тиийбэтэҕэ…
1942 с. командарм Чуйков Мамаев кургаан нейтральнай балаһатыгар, биһиги дьоммут окуопаларын уонна өстөөх траншеяларын икки ардылаынан 45-тээх буускаттан соҕотох саллаат ньиэмэс тааҥкаларын ытыалаан сууһарарын, бронетехникэни, бүлүмүөттэри, блиндажтары бэргэнник ытыалыырын бэлиэтии көрбүтэ. Протодьяконовы утары күүстээх уоту аспыттарыгар, оптическай прицелын сэнэрээт оскуолага быһа түспүтэ. Онуоха хорсун саллаат бэйэтэ кыҥаан ытыалаабыта. Онно Василий Чуйков сонно тута Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатыгар түһэрбитин Байыаннай Сэбиэт чилиэнэ Никита Хрущев илии баттаабатаҕа, онон “Хорсунун иһин” мэтээли туттарбыттара. 1943 с. от ыйыгар Донецкай уобалас Голая Долина диэн сэлиэнньэтин таһыгар буолбут кыргыһыыга Чурапчы Боотура бэйэтин дьиҥнээх дьоруой быһыытынан эмиэ көрдөрбүтэ. Чуйков ахтарынан, 79 гвардейскай стрелковай дивизия 172-с Гвардейскай артеллерийскай полкатын үс батареятын утары 60 өстөөх тааҥката автоматчиктаынан арыаллатан киирбитэ. Ыстаарсай лейтенант Илья Щуклин салайар батареятын диэки отут тааҥка утары киирбитэ. Артиллеристар 20 тааҥканы сууһарбыттара. Бааһырбыт Щуклин уонна наводчик Протодьяконов хаалбыттара. Лейтенант тыына эмиэ быстыбыта. Соҕотох Протодьяконов хаалан өссө үс тааҥканы сууһарбыта. Ол кыргыһыыга соҕотоҕун 15 тааҥканы эспитэ, пехота икки атаакатыгар соҕотоҕун ытыаласпыта уонна бааһыран баран, кыргыүыы хонуутуттан сыылан тахсыбыта. Бааһырбыт, контузияламмыт саллааты медсанбакка аҕалбыттара. Батарея командирыгар Щуклиҥҥа өлбүтүн кэннэ Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын иҥэрбиттэрэ. Гаврил Дмитриевичкэ эмиэ «Хорсунун иһин” мэтээли туттарбыттара. Хойут сэрии бүппүтэ элбэх сыл ааспытын кэннэ, ол кыргыһыыттан соҕотох бааһырбыт саллаат эрэ тыыннаах хаалбытын туһунан биллибитэ
Сэрии кэнниттэн кэлин маршал Чуйков, 79-с Гвардейскай дивизия командира, генерал-майор Вагин, атын биир полкалаахтара ахтыылара тахсыбыта. Онно Протодьяконов хорсун быһыылара ахтыллыбытынан, кини дьиҥнээх Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа. Биэс-аҕыс тааҥканы суулларбыттар Дьоруой буолбут түбэлтэлэрэ аҕыйаҕа суох буоллаҕына, Протодьяконов биир кыргыһыыга уон биэс тааҥканы сууллардаҕа. 1965с. Чуйков хаттаан Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын туруорсубута да, кыаллыбатаҕа. Кыайыы сүүрбэ сылын кэннэ сэрии бэтэрээннэригэр дьоруой аатын иҥэрии тохтообута. Гаврил Дмитриевич Украинаҕа, Польшаҕа кыргыспыта, Днепри, Висланы, Одеры туораан Берлиҥҥэ тиийбитэ. Хорсун артиллерист Гаврил Протодьяконов уонна кини бууската “Сталинградская битва” уус-уран музей-панорамаҕа үйэ-саас тухары үйэтитиллэн турар. Егор Борисов бары докумуоннары түмэн ССРС оборуонатын министрин солбуйаачы Дмитрий Сухоруковка приемҥа, араас инстанцияларга РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин Президимун сэкирэтээригэр сылдьыбыта… Хорсун артиллерист Гаврил Дмитриевич Протодьяконов норуот өйүгэр дьиҥнээх Дьоруой.
Чөл олох уонна спорт – ини-биилэр
А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх 1904 с. учуутал Е.М. Егасовы, быраас П.Н. Сокольниковы, бырааба быыбарынайа И.Н. Башарины, Чурапчы Таҥаратын дьиэтин аҕабытын И.Некрасовы кытта Россия атын регионнарыгар, норуоттарыгар арыгылааһыны утары үлэлэрин үөрэтэн Чурапчыга “Общество трезвости” тэрийэргэ Ис Дьыала салайааччытыгар сурук суруйбуттара.
Онтон биһиги үйэбитигэр Чурапчы арыгыттан аккаастаммыт эр дьоно “Саҕах” диэн түмсүүнү тэрийэн, Дьабыыллар бачыымнарын кэнниттэн өрөспүүбүлүкэҕэ иккиһинэн чөл олоххо ыҥырбыттара.
1980 с. сүүрбэ биэс саастааҕар Егор Борисовы Чурапчы оройуонун «Сельхозтехника” бөдөҥ тэрилтэтин салайарга анаабыттара. Манна үлэлии сылдьан арыгы иһэн баран уу таһар массыынатын ыыта сылдьар суоппары бөһүөлэккэ алҕас тутан ылбыта. Хайдах туруктаах массыынаны ыыта сылдьарын көрөн мөхпүтэ, күлүүһүн былдьаабыта, дьиэтигр ыыппыта уонна уруулга бэйэтэ олорон гарааска барбыта.
Киирэр ааҥҥа боруотаны астыннар диэн сигнааллаан баран, харабыл буудкатыттан дьон сүүрэн тахсан илиилэринэн далбаатыы-далбаатыы Киһини түҥнэри көттүҥ! Киһини түҥнэрдиҥ диэн хаһыытыылларын истибитэ. Сиэркилэнэн көрбүтэ, кэлин көлүөһэ кэннигэр киһи сытара. “Кырдьык да, киирэр аан диэки дулҕаны үрдүнэн барар курдук буолан ылбыта ээ, киһини хайдах көрбөтөхпүнүй” дии санаабыта Егор Афанасьевич. Сүрэҕэ мөҕүл гына түспүтэ, көлөһүнэ бычыгыраан тахсыбыта, массыынатыттан ойон тахсан, киһиэхэ тиийбитэ. Эдэр киһи, өйө суоҕа, тыынаа уонна ынчыктыыра. Сонно тута легковой массыынаны сүүрдэн аҕалан, киһини көмөлөөн кэлин олбоххо сытыарбыттара, Борисов массыынанан балыыһаҕа аҕалбыта. Быраастар киһини илдьэ барбыттара, Егор милииссийэҕэ бэйэтэ тыллыы барбыта. “Аны дьиэбэр көрдүү кэлиэхтэрэ, дьонум куттаныахтара” диэн санаа элэс гыммыта. Милииссийэҕэ истэн, ыйытан баран, “быһаарсыахпыт, наада буоллаҕына, ыҥырыахпыт” диэн дьиэтигэр ыыппыттара.
Түүн буолуута дьиэтиттэн ас ылан сиэртибэтигэр тиэрдэ барбыта. Палаатаҕа киирбитэ киһитэ ороҥҥо олорон абырах көрдөөбүтэ. Быраастартан доруобуйатын туругун ыйыппытыгар: “Олох да түҥнэри көтүппэтэххин, муус доруобай. Рентгеннээн көрдүбүт – уҥуоҕа барыта бүтүн. Эн манна аҕаларгар атаҕар сатаан турбат, сүһүөҕэр уйуттубат итирик эбит – ол баҕас чуолкай”, — диэбиттэр. Кэлин грузовик хаалларбыт дириҥ колеятын көрөн, онно кэлин көлүөһэтэ эһэ охсон ылбытын санаабыта. Оттон итирик сатыы киһи уйуттубакка оруобуна кыл мүччү охтон түспүт эбит. “Хата мин да, ол уол да этэҥҥэ буолбуппут. Төһөлөөх дьон олоҕо, дьылҕата арыгыттан алдьаммыта буолуой. Төһөлөөх талаан сүппүтэ, төһөлөөх ыал олоҕо огдолуйбута буолуой, төһөлөөх оҕо, дьахтар хараҕын уутун тохпута буолуой. Арыгылааһынтан төһөлөөх дьиикэй, акаары быһыы, буруйу оҥоруу тахсыбыта буолуой. Сөпкө этэллэр – көҥүл өттүнэн иирии диэн.
Арыгылааһынтан үлэнэн быыһанар — саамай сөптөөх суол. Киһи үлүһүйэн туран үлэлиир буоллаҕына, үрүүмкэ туһунан саныыр бириэмэтэ суох. Үгүстэр сынньалаҥ уонна арыгыны иһии быстыспат ситимнээх курдук ылыналлар. Оннук өйү-санааны уларытар наадалаах. Урукку олорон хаалбыт өйтөн-санааттан босхолонон, культурабыт, үөрэхпит, билиибит таһыма үрдээн иһиэхтээх, ” – диир Егор Афанасьевич.
Егор Афанасьевич Борисов эдэриттэн арыгыны испэтэҕинэн, табаҕы тарпатаҕынан тус холобурун көрдөрбүт киһи. Отут биэс сааһыгар амсайан баран, төһө баҕарар арыгыта суох олоруохха сөбүн итэҕэйбитэ.
Арыгылаааһын хайа бэйэлээх омугу эспэтэҕэй, киһини сиэбэтэҕэй, умса уурбатаҕай? Бастакы Президеммит М.Е. Николаев норуоту харыстааһыҥҥа туһуламмыт чөл олох доктринатыгар үлэтин салҕаан Е.А. Борисов 2020 с. диэри РФ нэһилиэнньэтин ортотугар арыгыны иһии уонна арыгылааһынтан сэрэтии кээмэйин кыччатар судаарыстыбаннай бэлиитикэ Кэнсиэпсийэтин, 2025с. диэри СӨ дьиэ кэргэн уонна демографическай бэлиитикэ Кэнсиэпсийэтин толорууга арыгылааһын алдьархайыттан анал дьаһаллары ылбыта. Сарсыарда маҕаһыын аһыллыыта иһэр-аһыыр дьон мустан, кэлэр-барар дьонтон харчы көрдүүр көстүүлэрэ баара. Онон арыгыны атыылааһын күнүс иккиттэн киэһээ аҕыс чааска диэри атыыланар бэрээдэгэ олохтоммута. Сорох нэһилиэктэр арыгыны атыылааһынтан ончу аккаастанан чөл олох сирдэрэ буолбуттара. Сорох нэһилиэктэргэ субуотаҕа-өрөбүлгэ атыылыыр буолбуттара. 2017 с. 85 тыһыынчаттан ордук нэһилиэнньэлээх 160 нэһилиэк арыгыттан аккаастаммыттара. Уон сыл устата арыгы содулуттан өлүү сүүрбэ бырыһыан кыччаабыта. Арыгылааһыҥҥа ылларыы уонна арыгылааһынтан психоз 2010 с. кытта тэҥнээтэххэ, 2017 с. биэс уон икки бырыһыан түспүтэ. Киһи олоҕун уһуна 63-тэн 71 сааска тиийбитэ. Саха сирин нэһилиэнньэтин ахсаана үүнүүтүнэн Уһук Илиҥҥэ инники кэккэҕэ сылдьар.
Арыгыһыты тохтотор уустук, онтон сүрүн маасса, ордук ыччаппыт санаатаҕын аайы аһыы утахтанан, арыгыга ылларар кыаҕа хааччахтаммыта. Дьону, ыччаты спордунан, саҥа информационнай технологияларынан интэриэстээн, ол өттүгэр талаһар моданы киллэрэргэ туһуламмыт үлэни ыыппыта. “Билиҥҥи ыччат пиибэ баҥкатыни тутан хаамара сэдэхсийдэ, түүҥҥү кулууптарыгар буолбакка, спорт кулууптарыгар сылдьара элбээтэ. Хас да сыллаах былаас уонна уопсастыбаннас нэһилиэнньэ арыгылааһынын утаы охсуһуутун үтүө түмүктэрдэммитин олохтоохтор даҕаны, биһиги ураты уопуппутун тутулуга суох экспертэр даҕаны билинэллэр,” – диир Егор Афанасьевич.
Өйү-санааны мөлтөппөккө, сүөһүтүйүү туругар тиийбэккэ, олоххо илэ өйүнэн сылдьан дьарыктанар, аралдьыйар, чэгиэнник сынньанар суол элбэх. “Чөл олох уонна спорт сиэттиһэ сылдьар өйдөбүллэр. Саха сирин аан дойду спордунан билбитэ дииллэрэ оруннаах. 50-с сыллар бүтүүлэригэр Николай Николаевич Тарскай сахалартан бастакынан Ленинградтааҕы физическэй культура институтугар үрдүк үөрэҕи бүтэрэн дойдутугар кэлэн, спорт уонна тренер үлэтин идэлээх таһымҥа таһааран, бастакы ССРС спордун маастардарын таһааран биһиэхэ барыбытыгар холобур буолбута. Мин саамай спордунан үлүһүйбүт Чурапчы улууһугар төрөөбүтүм. Кыра сааспытыттан саха спортсменнара Россия уонна Сойуус көбүөрдэригэр, кэлин аан дойду көбүөрүгэр кыайыыларын өрүүтүн тэҥҥэ билбиппит. Аатырбыт тренер, Сэбиэскэй Сойуус үтүөлээх тренерин аатын сүкпүт Дмитрий Петрович Коркин Чурапчытааҕы тустуу оскуолатын аспыта. Кини биһиги дьиэбитин кытта кэккэлэһэ олороро, кинини күннэтэ көрөрүм.Үлэтин сскуола саалатыттан саҕалаан баран, спорт оскуола-интернатыгар салҕаабыта, бу оскуола аан дойдуга биллибитэ, Чурапчыттан 170-ча ССРС спорка маастардаара иитиллэн тахсыбыттара. Чурапчыга олимпиец-бөҕөстөр Александр Медведь, Иван Ярыгин, дойду сүрүн тренердэрэ кэлэллэрэ. Тустууну сэргэ Чурапчыга ох саа, бокс, теннис, гимнастика сайдыбыта. Ону барытын көрө, биир дойдулаахтарым туһугар ыалдьа сырыттаҕым, бэйэм да кыратык боксанан дьарыктана сылдьыбытым”, — диир Егор Афанасьевич. Кэлин оройуон салайааччыта буолан баран, Дмитрий Петрович Коркин сырдык аатыгар элбэх күрэхтэһиилэри ыыппыта, ааттаах маастардары уонна чөмпүйүөннэри көрсүбүтэ.
90-с сылларга Егор Борисов кикбоксинг федерациятын уон сыл салайбыта. Киевкэ кикбоксинг аан дойдутааҕы чемпионатыгар сахалар уон мэтээли, сэттэтэ – кыһыл көмүһү ылбыттара. Норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах спорт маастардара үүммүттэрэ кэлин илиҥҥи спорт көрүҥнэринэн дьарыктаналлар. СӨ Правительствотын Бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир кэмигэр бокса федерациятын салайбыта. Россия үгүс төгүллээх чөмпүйүөнэ Георгий Балакшины Олиимпийскай оонньууларга таһаарар үлэни ыыппыта. Россия боксун федерациятын уонна РФ спордун министерствотын кытта ыкса үлэлээбитэ, бэрчээккэ улуу маастардарын Александр Лебзягы, Виктор Рыбакову, Костя Дзюну, Рой Джонсону кытта билсибитэ, 2007 с. Саха сиригэр Россия бокска чемпионатын ыытары ситиспитэ. Манна сахалар биэс мэтээллэммиттэрэ, Георгий Балакшин чөмпүйүөн буолбута, мантан сиэттэрэн Пловдивка Европа чемпионатыгар үрүҥ көмүһү ылар уонна Пекин Олимпиадатыгар кыттан боруонсаны ылар кыахтаммыта. Егор Борисов Олег Матицынныын кэпсэтии ыытан, Саха сиригэр устудьуоннар ортолоругар боксаҕа чемпионаты тэрийбитэ. Манна Саха сириттэн Василий Егоров уонна Дарман Кутубеков кыһыл көмүс мэтээли ылбыттара. Салгыы Е.А. Борисов ыҥырыытынан РФ 56 регионнарыттан 280 спортсмен кыттыылаах Россия боксаҕа чемпионата буолбута. Чөмпүйүөннэртэн биирдэстэрэ Василий Егоров буолбута.
Өрөспүүбүлүкэ Президенэ буолуоҕуттан Егор Борисов Дмитрий Миндиашвили киллэрбит этиитин өйөөннөр, Саха сирин тустуутун федерациятын салайааччыта буолбута. 2012 с. Саха сиригэр тустууга чемпионат тэрийбитэ. Онно Виктор Лебедев чөмпүйүөннээбитэ. 2014, 2016 сылларга икки Россия чемпионата ыытыллыбыта. Миндиашвили Соҕурууҥҥу Осетияҕа Президеҥҥэ кандидатынан турарыгар Егор Борисовка анаан-минээн сүбэлэһэ Саха сиригэр кэлэ сылдьыбыта.Федор Андреев АЛРОСАны салайар эрдэҕиттэн алмаас хампаанньата РФ тустуутун федерациятын сүрүн спонсора буолбута. Билигин Федерация Сэбиэтигэр Егор Афанасьевич Арсен Сулейманович Фадзаевы – тустуу тыыннаах номоҕун кытта кэккэлэһэ олорор, урукку-хойукку турнирдары тэҥҥэ ырыталлар.
Бастакы Президеммит Михаил Ефимович Николаев “Кыайыы 50 сыла” спорткомлексын, “Туймаада” стадиону, “Эллэй Боотур” Муус дыбарыаһы туттарбытын салҕаан, иккис Президеммит Вячеслав Анатольевич Штыров саҕалааһынын салҕаан, Егор Афанасьевич Борисов “Триумф” спорт комплексын, “Модун” национальнай оонньуулар Дыбарыастарын олимпийскай стандартарга эппиэттиир “Чолбон” комплексы, биэс уон кыраадыстаах да тымныыга футболлуурга аналлаах сабыылаах “Дохсун” спорт комплекса олоххо киллэрбитэ. Маннык комплекс Нерюнгрига эмиэ тутуллубута. Оттон Алдаҥҥа Россия сборнайа дьарыктанар хайыһар спордун базата тутуллубута. Михаил Ефимович саҕалаабыт “Азия оҕолоро” норуоттар икки ардыларынааҕы оонньуулара, маны сэргэ Саха сирин норуоттарын спартакиадата, Манчаары оонньуулара ситиһиилээхтик салҕаммыттара.
Ил Дархан Е.А. Борисов оҕо-ыччат спордун, доруобуйаларынан хааччахтаах дьоҥҥо аналлаах физическэй культураны уонна спорду, Саха сирин норуоттарын спордун национальнай көрүҥнэрин сайыннарыы ыытар бэлиитикэтин биир сүрүн хайысхатынан буолбута.
Билигин Саха сирэ Россияҕа спорт саамай сайдыбыт региона буолар.
Валентина Бочонина.
ПОДЕЛИТЬСЯ: