Сахаҕа да…
Үгүстэр маннык саҥаны-иҥэни син истэн кэллэхпит буолуо. Холобура, «Ити уол омук курдук наһаа кыраһыабай дии!», «Кыыс бааһынай, ол иһин кырасаабысса. Харахтара кип- киэҥ уонна уп-уһун кыламаннаах». Өссө ситэри биир миэстэбитин быһа «тэп» диэбиттии маннык диибит: «Ээ ити кыыс марба баҕайы, сап-саха батта!», «Сахаҕа да син булан төрүүллэр ээ кырасыабай уолаттар, сып-сырдык бааһынай уонна уп-уһун уҥуохтаахтар». Дьэ ити истибиккит курдук, биһиги сахалар ортобутугар бэйэ омугун дьүһүнүнэн киэн туттуу сороҕор суох буолааччы. Миигин ордук ити «сахаҕа да» диэн этии сиэн түһэрэр. Ол тугуй диэхпин баҕарабын, саха буолла да, хайаан да бүрэ буолуохтаах да? Эбэтэр ким эрэ, ханна эрэ быһаарбытынан бэйэбит омукпутун кыраһыабайа суох диибит дуу? Сахалар бэйэбит омукпутунан киэн туттубаппытын биир эрэ холобур көрдөрөр диибин. Ол билиҥҥи кэрэ куолар куонкурустарыгар, хайаан да бааһынай кыргыттар үксүгэр кыайыылаах буолаллара — олохпут чахчыта. Эмиэ да ол өйдөнөр курдук. Ол бастакы миэстэни ылбыт кыыс Москубаҕа тиийэн күрэхтэһиэхтээх, онно славянскай тииптээх кыргыттар кытталлара, миэстэлэһэллэрэ өйдөнөр. Оччотугар маннык гыннахпытына хайдаҕый? Сахабыт сиригэр күрэх буоларынан сибээстээн, бастакы миэстэни олох дьиҥнээх сахалыы дьүһүннээх кыыһы Кэрэ Куо диэн талыахха. Онтон вице-мисс соҕуруу дойдуга баран күрэхтэһэр буоларынан, бааһынай да кыыһа кыайдын ээ. Оччотугар, баҕар, саха кыраһыабайынан киэн туттуу ыччаппытыгар иҥиэ этэ.
«Нууччалыы эрэ саҥарар ээ»
Биирдэ мин биир дьүөгэм уолун кытары туох эрэ наадаҕа маҕаһыын кэрийдим. Уолум аан бастаан саҥа куоракка киирбит буолан бэйэбин батыһа сырытта. Ол да гыннар олуттаҕастык нууччалаан син наадатын быһаарсан ону- маны атыыласта. Оччолорго 80 — с сыллар бүтүүлэригэр маҕаһыыҥҥа прилавок эрэ нөҥүө атыылаһаҕын, онон атыылааччыны кытары быһаарсыы улахан оруолу ылар. Атыылаһан бүтэн баран, мин дьүөгэм көрдөһүүтүнэн, уолу өрүс пуордугар киллэрэн теплоходка олордуохтаахпын. Өлүөнэ эбэ анараа өттүгэр кинини аҕата көрсүөхтээх. Дьэ биһиги тиэтэйэ-саарайа оптуобуска симсэн киирдибит. Уолум таһаҕаһа да син ботуччу. Кыһалҕатыгар киһи аалыҥнас. Оптуобуска айанныы үөрэммэтэх буолан буоллаҕа, уолум киирэр ааҥҥа хаалан хаалбытын, мин улаханнык аахайбатым. Арай утуктаан төбөм иэҕэҥнээн истэҕинэ, кондуктор саҥатыттан оптуобус иһэ оргуйа түстэ. Дьон быыһынан көрбүтүм, туох да аптамаат курдук саҥарар кондуктор мөҕөр саҥатыттан, уолум сирэйэ дьэс алтан курдук кытаран баран тураахтыыр эбит. Онуоха дьон быыһынан кыбыллан тиийэн, уолум ааҥҥа туора уурбут суумкатын нэһиилэ көтөҕөн, оптуобус түгэҕин диэри илтим. Ол тухары туох да култуурата, сайдыыта суохпутун, тугу гынаары куоракка киирэн симиллэрбит туһунан балай эмэ кондуктор маргыйарын иһиттибит. Оптуобустан түһэн баран уолбун атаардым. Хас да сыл ааспытын кэннэ ол уол куоракка киирэн үлэлиирин, кэргэннэммит сураҕын ийэтиттэн иһиттим . Биирдэ ырыынакка ол уол кэргэнинээн сылдьарын көрөн тиийэн кэпсэттим. Балай эмэ хойуутук соттубут кырааска быыһынан көрбүт кэргэнэ дьүһүнүнэн саха эрээри аҥардас нууччалыы тыбыырар эрэ кыыс эбит. Сахалыы тугу эрэ ыйыппыппар уол түргэн үлүгэрдик, өссө киэн туттуулаах соҕустук: «Кини сахалыы билбэт ээ, нууччалыы эрэ саҥарар»,- диэтэ. Уонна өссө эбэн эттэ: «Өйдүүгүн да оптуобуска айанаабыппытын. Мин онтон ыла хайаан да нууччалыы эрэ саҥарар кыыһы кэргэн ылыаҕым дии санаабытым». «Ээ, дьэ буоллаҕа, оччолорго улахан стресс ылбыт эбиккин дии»,- эрэ диэтим.
Сөбө дуу, сөтөгөйө дуу?
Сахабыт сирэ олус киэҥ, хатыламмат кыраһыабай көстүүлээх, ону таһынан экстремальнай климаттаах буолан атын дойдулартан дьон бөҕө сыбыытыыр. Ол курдук бүтүн бөлөҕүнэн кэлэн аарыгыран барар айанньыттар, кыскыйар тымныыга бэлисипиэтинэн эрэ сылдьар соҕотох айаннааччылар да бааллара, күн бүгүн кими да соһуппат. Хоту сир суруллубатах сокуонунан кыскыйар кыһыннаах, томороон тымныылаах дойдубутугар икки атахтааҕы суолга, айаҥҥа хайдах да көмөтө суох хаалларар бырааппыт суох. Ол да буоллар, сорох-сороҕор саарбах соҕус айанньыттар кэлэн ааһаллар дуу, диэхпин баҕарабын. Хоруона хамсыга диэн пандемияны билигин дьон бары биологическай сэрии, киһини аччатыы диэн ааттыыллар. Орто дойду олохтоохторун барытын ньимси сото сыспыт хоруона хамсыга ону туох да биир-биэс тыла суох дакаастаата. Биологическай сэрии диэн киһини эрэ буолбакка Айылҕаны кытары алдьатар күүс буолар. Ол да иһин тоҕо эрэ аҕыйах сылтан бэттэх араас үөйбэтэх- ахтыбатах үөннэр-көйүүрдэр тайҕабытыгар, алаастарбытыгар көстөн ааһаллар. Тоҕо итинник буоларын араастаан таайа сатаан баран, сороҕор араас айанньыттар бөҕө сылы курдары сирбитигэр сылдьаллар, кэрийэллэр, тугу-тугу гынан баралларын ким эмэ бэрэбиэркэлиирэ дуу, суоҕа дуу диэн санаа киирэр. Сахалар дьоҥҥо аламаҕайбытынан, ыалдьыты, ордук омук сириттэн диэтэхтэринэ, ытыс үрдүгэр түһэрэ охсорбутунан маладьыастарбыт. Онтукайбыт төһө эрэ сөбө эбэтэр сөтөгөйө дуу?
Буор тардар
Сэбиэскэй саҕана казахтар айбыт «Султан Бейбарс» диэн олус үчүгэй киинэлэрэ баара. Сэриигэ кыайтарбыт биис ууһун уолун ыраах чиэски дойдуга илдьэн кулут оҥостоллор. Ол да буоллар атаҕастабылтан-баттабылтан кыаҕынан- өйүнэн төлөрүйэн ол дойдуга уол улуу Хааҥҥа тиийэ үүнэр-сайдар. Саамай дьиктитэ диэн ол чаалыйа турар өлгөм үүнээйилээх, кыахтаах киһи эрэ барыта сайдар дойдутуттан, харахтаах эрэ барыта халтарыйар, хайгыыр үтүө дыбарыаһыгар олорон кырдьар сааһыгар султаан кураанах истиэп дойдутун ахтар-саныыр буолар. Аатырар султаан Бейбарс биир күн турар уонна ол тыалынан иһиирэр, уот куйаас сатыылаабыт истиэп дойдутугар тайахтаах суос-сатыы төннөр. Ол киинэни көрөн баран киһи барыта күүстээхтэн күүстээх дойду ахтылҕана, таптала эбит диэн өйдөөтөҕө буолуо дии саныыбын. Онтон билигин үйэ уларыйан буоллаҕа, сорох сахалар сылаас-сымнаҕас айылҕалаах соҕуруу дойдуга «сүрэхпит курдаттыы тартарар». Эдэрдэр эрэ буолбакка, ордук кырдьаҕастар доруобуйабыт сылын ахсын айгырыыр дьон, сылаас-сымнаҕас киилиимэттээх сиргэ олоруохпутун баҕарар баҕа санаабыт уостубат. Сайынын баһаартан буруонан бүрүллэр, кыһынын туман бүрүүкүүр дойдулаах буоламмыт итии-сылаас дойдуга баҕарарбыт эмиэ сөптөөх курдук. Ол эрэн атын омук сиригэр талаһыы биир эрэ өрүттээх буолбатах, кэтэх өттүлээх быһыылаах. Урут кырдьаҕастар этэр буолаллара: «Сааһырдаҕын ахсын киһини төрөөбүт төрүт буора тарда турар»,- диэн. Ол иһин дойдуларыгар өр сылдьыбатах дьон кэлин эргилиннэхтэринэ онно букатынныы хаалаллар, дойдуларыгар тиийээт анараа дойдуга аттаналлар диэн кэпсэтии элбэх. Онон өр дойдуларыгар сылдьыбатах сааһырбыт дьон сэрэхэччийэрбит баар суол. Айылҕалаах дьоммут ону сэрэтэн сиэр-туом оҥоруҥ дииллэрэ махталлаах дьыала. Төһө да айылҕабыт тыйыс, экстремальнай буолан утарытынан Сахабыт сиригэр олорор уустук курдугун иһин, бу хаар-муус дойду төрөөбүт дойдубут буоллаҕа. Төрөөбүт дойду диэн күүстээх тардыылаах, ким да кыайан быһаарбат дьиктилээх. Онон ыччаттарбыт күн бүгүн омук сиригэр олороору тардысталлар да, сааһырдахтарына син- биир дойдуларыгар төннөр санаалара баһыйыа дии саныыбын. Ол да буоллар кыаҕын- күүһүн, үөрэҕин- билиитин барытын атын омук сайдарыгар толук туттубут киһини манна дойдута төһө үөрэ-көтө көрсөрө эбитэ буолла диэн саарбах санаа киирэр.
Наһаа «фанааттаабакка»
Биирдэ саҥа тутуллубут дьиэ таһыгар баар оҕо оонньуур былаһааккатын аттынан ааһан истим. Онно биир эдэр ийэ икки уолаттарын кытары сылдьар эбит. Түөртээх-биэстээх уол хачыаллыыр, иккилээх-үстээх кыра уол сырыынньа сиринэн хатааһылыыр. Ийэбит былаһаакка ортотугар туран телефон көрөр, икки илиитин тарбахтара телефонун баттыалыырыгар эп-элэҥнэстэр. Утаакы буолбата, сырылаан түһээри оҥостубут кыра уол туга эрэ табыллыбакка: «Маама, маама»,-дии- дии ытаата. Ийэбит онно ымыр да гыммата, телефонугар суруйан тарбахтара эрэ элэгэлдьиһэллэр. Кыра уол ытаан баран тохтообото, онуоха улахан уола хачыалтан ыстанан түстэ да, кыра быраатыгар сүүрэн тиийдэ. Уонна: «Не плачь, не плачь»,- дии-дии быраатын түгэх диэки соһон сыһаҕастаста, ийэбит барахсан онно да даарым эргиллэн көрбөтө, мичээрдии- мичээрдии телефонуттан хараҕа арахпата. Улахан уол кыра быраатын сордонон- муҥнанан, өйөөн- убаан сыыртан түһэрдэ. Онтон арыый уоскуйбут быраата сиргэ түһээт мааматын көрдө уонна ыҥыра-ыҥыра эмиэ ытаата. Онуоха эдэр дьахтар оҕотун диэки эргиллэн төрүт да көрбөтө, онтон улахан уол ытаан марылыыр кыра быраатыгар эмиэ сүүрэн тиийэн үлбүрүйдэ. Мин ааһан иһэн бастаан эдэр дьахтары буруйдуу санаан иһэммин, аны төттөрүтүн, хайгыы санаатым. Ити эдэр ийэ оҕолорун наһаа бүөбэйдээбэт буолан улахан уол кыра быраатыгар эппиэтинэһэ улаханын сайыннарбыт. Туох кистэлэ кэлиэй, биһиги билигин оҕолорбутун кыра саастарыттан үчүгэйдик көрдөхпүт аатыран хас биирдии хардыытын ааҕабыт, буойабыт- хаайабыт, төрөппүттэригэр сигэммит туох да эппиэтинэһэ суох оҕону иитэбит. Онтон итинник ытаан марылаатахтарын аайы бүөбэйдээбэт ийэ оҕолоро бэйэ-бэйэлэрин көрсөн, сөптөөхтүк олоххо тардыһаллара, ийэҕэ-аҕаҕа наһаа сэлээннэммэккэ улааталлара буолуо дии санаатым. Биллэн турар, оҕолору көрүү-истии хайаан да наада, ол гынан баран, били, ыччаттар этэллэригэр диэри наһаа «фанаттаабакка» эрэ.
Логло
ПОДЕЛИТЬСЯ: